અમેરિકાના ગુજરાતી પરિવારોની અપેક્ષાઓ (૧)

    અમેરિકાના ગુજરાતી પરિવારોની

અપેક્ષાઓ (૧)

આ વાર્તા નથી. આ વાત નથી. વિચારોનું માનસિક મંથન છે.

‘તિરંગા ઈન ન્યુ જર્સી’ના લેખક શ્રી અરુણ મહેતાનો ડિસેમ્બર ૨૦૧૨નો લેખ “શું વૃધ્ધાવસ્થા એક શ્રાપ છે? “ વાંચ્યો. એમાં એમણે એ પણ જણાવ્યું કે ૮૦% એ પ્રશ્નનો જવાબ હકારમાં આપશે. એમનું અનુમાન સાચું હોય તો મારી ગણત્રી બાકીના ૨૦%માં થશે. હું એમના લેખનું પુનરાવર્તન નથી કરતો. એમણે અનેક વાસ્તવિક દાખલાઓ અને હકિકતોનું નિરૂપણ કર્યું છે તેની સામે પણ દલીલ કરતો નથી. અમેરિકાના ખાસ કરીને આપણા ગુજરાતી વડિલોની વિટંબણાઓની વાતો વિશે અનેક ચિંતકોએ અવાર-નવાર લેખો લખ્યા છે. આજ પત્રના સાઈકોથેરાપીસ્ટ શ્રી આર.ડી.પટેલ સાહેબે પણ પોતાના પુસ્તકોમાં ઘણું લખ્યું છે.

વડિલોએ દેશ કાળને અનુસરીને પરિવર્તન માટે તૈયારી રાખવી જ પડશે. તમે સાંઠ-સિત્તેરના દાયકામાં તમારા વડિલો માટે જે ફરજ બજાવી હોય તેવી જ ફરજ તમારા સંતાનો ચાળિસ વર્ષ પછી બજાવી શકે એવા સમય સંજોગો છે ખરા? વાસ્તવિકતાનો સમજ પૂર્વક સ્વીકાર થઈ શકે તો “શ્રાપ” માનતા વડિકોની અડધી મનોવેદના ઓછી થઈ જાય.

આપણે પહેલા વિચારીયે. વૃધ્ધ કોણ? એક સમયે પચાસની ઉપર પહોંચો એટલે વૃધ્ધ ગણાવા માંડો. સરકાર પણ પંચાવન પર પહોંચો એટલે તમને નિવૃત્ત કરી દેતી. અમેરિકામાં તમે પંચાવને ઓલ્ડ નથી ગણાતા. પંચાવન પછી તમે એડલ્ટ કોમ્યુનિટીમાં રહેવા જવા લાયક બનો છો. વારંવાર ગુજરાતમાંથી પ્રગટ થતા વર્તમાન પત્રોમાં હાસ્યાત્મક સમાચાર વાંચવા મળે છે; અઠ્ઠાવન વર્ષની વૃધ્ધાને ગાયે ગબડાવી પાડી. પત્રકારો અને વાચકોનું આ માનસ? અને તે પણ ૨૦૧૨-૨૦૧૩ના વર્ષોમાં? ચાલો ભારતની વાત જવા દો. તમો અમેરિકાની કોઈ ઑફિસમાં જઈને ઉભા રહો. નજર મારો. હવે તો ફરજીયાત નિવૃત્તિની ઉમ્મર ૬૫ વર્ષની રહી નથી. તમને ૬૫ થી ૭૦ વર્ષના ઘણા સ્ત્રી પુરુષો દરેક ક્ષેત્રમાં યુવાનો સાથે કામ કરતા દેખાશે.

જેમણે ગીતા ન વાંચી હોય એવો માનવી પણ જાણતોજ હોય છે કે હું જનમ્યો છું એટલે વહેલો મોડો મરવાનો જ છું. જાતસ્ય હિ ધ્ર્વોર્મૃત્યુ. જીવન લંબાશે તેમ શરીરના જીવંત કોષનાશ પામવાના જ છે. જેમ જેમ કોષ નાશ પામશે તેમ તેમ ઘડપણ આવતું જ જશે એ નિર્વિવાદ છે. એ શારીરિક પ્રક્રિયામાંથી કોઈ જીવ મુક્ત નથી. પણ માનસિક ઘડપણનું શું?  સંતાનને ત્યાં સંતાન થાય એટલે ઘડપણનો બિલ્લો લગાવીને ફરવાનું?  આ થઈ વૃધ્ધાવસ્થાની મનોદશા.

જુના સમયમાં અને આજે પણ અમેરિકામાં કેટલાક કુટુંબમા ત્રણ પેઢી સાથે રહે છે. દાદા-દાદી, પુત્રો, પુત્રવધૂઓ અને પૌત્ર-પૌત્રીઓ સાથે રહે છે. અનેક બાંધ-છોડના સંઘર્ષ વચ્ચે જીવી રહ્યા છે. અથવા જીવવું પડે છે. નામ સ્થળ બદલીને થોડા દાખલાઓ જોઈયે.

મહેસાણાથી ચિમનભાઈ બે નાના બાળકો સાથે અમેરિકામાં આવે છે. પતિ-પત્ની રોજ અઢાર કલાક કામ કરી, કરકસર કરી નાની મૉટેલ ખરીદે છે. છોકરાં મોટા થાય છે. નોકરી ધંધામાં ખાસ સફળતા નથી. આર્થિક કારણોસર સંયુક્ત કુટુંબમાં જીવન ગાળવું પડે છે. સહજીવન એક આર્થિક લાચારી છે. સાસુ-સસરા અને પુત્રવધૂઓ વચ્ચે શીત યુધ્ધ ચાલતું રહે છે. મનની મોકળાશ નથી.

બીજો દાખલો…મનોજભાઈ એક સારી કંપનીમાં એન્જીનીયર હતા. એનો પુત્ર પણ સ્થાનિક યુનિવર્સીટીમાંથી એન્જીનીયર થયો છે. પિતા એને એની કંપનીમાં જ જોબ અપાવે છે. ઘર છોડવાનો કે જૂદા પડવાનો સવાલ જ નથી પુત્રવધુ આવે છે. એને પોતાના સમણા છે. સર્વ સુખ હોવા છતાં સાસુ-સસરાનું વર્ચસ્વ કઠે છે. સાસુ-સસરાને વહુનો સ્વભાવ રીત, રસમ અને વિચારો સાથે મેળ બેસતો નથી. સામાજીક રીતે એન્જીનીયર કુટુંબની એકતા વખણાય છે. બધાને અલગ થવું છે પણ માની લીધેલી પ્રતિષ્ઠા આડે આવે છે.

એક બીજી વાત. શ્રી રણછોડજી દેસાઈ. નાના શહેરમાં વકીલ છે. એના બે પુત્રો પણ સાથે જ છે. પુત્રો પણ એ જ વ્યવસાયમાં છે. બધું કોર્ટનુ કામ ગુજરાતીમાં થાય છે. ક્લાયન્ટ્સ ગુજરાતીઓ છે. બન્ને ભાઈઓ સાથે અમેરિકા આવે છે. અંગ્રેજી આવડે છે પણ બોલવાનો મહાવરો નથી. અહીની બારની પરીક્ષા માટે ભણવું પડે તે ભણવાની જોગવાઈ અને અનુકૂળતા નથી. માતાપિતા વકિલાત ઘરબાર સમેટીને અમેરિકા આવે છે. પુત્રવધૂઓ બદલાયલી લાગે છે. પુત્રો વ્યવસાર બહારના કામ કરીને અમેરિકામાં જીવન થાળે પાડવા કોશિષ કરતા હોય છે. માતાપિતાને અનેક જાતનો અસંતોષ જાગે એ શક્ય છે. માબાપ ઈન્ડિયા પાછા જઈને ફરીથી પોતાનો વ્યવસાય શરુ કરે છે.

આપણી ભારતીય સંસ્કૃતી પરસ્પરની ફરજ પર ઘડાયલી છે. માતાપિતા સંતાનોની મોટી ઉમ્મર સુધી આર્થિક, સામાજિક જવાબદારી નિભાવે છે. વયસ્ક થતા “માં બાપને ભૂલશો નહીં” ના ગાણા ગાવાનું શરૂ કરી દે છે. માતા-પિતાએ ફરજ બજાવી હોય, એ બજાવાયલી ફરજનું વળતર મેળવવાનો પોતાનો હક છે એવું પ્રતિસ્થાપીત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. ના..ભઈ..ના. ફરજ અને હકમાં ઘણો ફેર છે. પેઢી દર પેઢી વચ્ચેનો બદલાવ ખૂબ ઝડપથી મોટો થતો જાય છે. જે માતાપિતાની અપેક્ષાઓ વધારે હોય,અવાસ્તવિક હોય, અવ્યવહારુ હોય કે સમયાકૂળ ન હોય તેઓ માનસિક રિબામણી ભોગવે છે, દુખી થાય છે. બ્લેક મૅઇલીંગ કરીને સંતાનોને પણ દુઃખી કરે છે.

મારા ઘણા વડિલ મિત્રોના સંતાનો અભ્યાસ કે વ્યવસાયને  ને કારણે કુટુંબથી દૂર રહ્યા છે. એમની પોતાની અલગ જીવન શૈલી છે. માબાપ પ્રત્યે પ્રેમ છે પણ વસ્તુ અને સમય સંજોગોનું મુલ્યાન્કન કરવાની દૃષ્ટિ જુદી છે. સંતાનોના મુલ્યાનકની સાથે માબાપ અલગ પડે છે. પણ અલગ રહેતા વૃધ્ધ માબાપ સહેલાઈથી સ્વીકારી લે છે. ‘ધે આર બાય ધેર ઓઉન’. જેઓ સાથે રહે છે તેઓને વર્ચસ્વ ગુમાવવાનું દુઃખ છે. તેઓ રિબાય છે.

મારા એક મિત્ર સુરેશભાઈ અમેરિકામાં ત્રીશ પાંત્રીસ વર્ષથી સ્થાયી થયા છે. સુરેશભાઈ અને અમારા સરલા ભાભી એમના પુત્ર નયન અને પુત્રવધૂ માલતી સાથે રહે છે. એને પણ બે બાળકીઓ છે. મારી દૃષ્ટિએ સુખી કુટુંબ છે. હમણાં થોડા દિવસ પર સરલાભાભી મને મળવા આવ્યા. ઔપચારિક વાતો પછી મને કહે કે તમારા ભાઈબંધને સમજાવોને! મેં પૂછ્યુ તો એ રડવા લાગ્યા. કહે કે હવે આટલા વર્ષ પછી એને નયનથી છૂટા થવું છે. ઘરનું ઘર છોડી એપાર્ટમેન્ટમાં જવું છે. નયન અમારો એકનો એક દીકરો છે. કિન્ડર ગાર્ડનમાં જવા જૅટલી થઈ ત્યાં સૂધી બે નાની દીકરીઓને મેં મોટી કરી છે. તમે તો માલતીને ઓળખો છો. એના વાણી, વિચાર, વ્યવહાર અને વર્તનથી એ અકળાય છે. મારી સાથે પણ એનું વર્તન દેરાણી-જેઠાની હોય એવું રાખે છે. જાણે સસરા અને વહુ વચ્ચે વર્ચસ્વની માનસિક લડાઈ ચાલે છે. તમને તો ખબર છે કે અમને બન્નેને અનેક જાતની બિમારી છે. દેહનો ભરોસો નથી. કદાચ એક બે વર્ષ જૂદા થઈએ પણ એક જતાં બીજાએ તો પાછું નીચા મોંએ દીકરા પાસે જ આવવાનું છે ને! આટલા વર્ષ સાથે રહ્યા પછી છૂટા થઈએ તો દીકરો પણ વગોવાયને. એમની વાત અને દલીલ એવી છે કે હવે પાછલી જીંદગીમાં જે દિવસો જીવવા મળે તે માનસિક ક્લેશ વગર જીવવા છે. કહે છે કે જે વેઠે તે જ જાણે. 

સરલાબહેન અને સુરેશભાઈ બન્નેની વ્યથા સાચી છે. પિતા સુરેશભાઈ, દીકરાના લગ્ન જીવનને અને પોતાના મનની શાંતી માટે વળગણ છોડવા માટે ઉત્સુક છે. માતાને ભવિષ્યની ચિંતા સતાવે છે. જો બે માંથી એક ન હોય ત્યારની પરિસ્થિતિ માટે સરલાબહેન તૈયાર નથી. તો એમને માટેના કયા વિકલ્પો છે?