મારી બા

નાનીગૌરી મગનલાલ શાસ્ત્રી.

“‘બેટા હજુ વિચારી જો. આપણી પાસે શું નથી! અમેરિકા જવાનું માંડી વાળ. હવે મારી પણ ઉમ્મર થઈ. ક્યારે શું થાય તે કોને ખબર! મારી અંતિમ વેળાએ તું અમારી સામે હોય તો અમારો જીવ અવગતે ન જાય.’ મોટાભાઈએ પણ કહ્યું ‘રાજુ, તારા સિવાય અમારું બીજું છે પણ કોણ? છોકરાંઓ પણ તારી સાથે આવશે પછી અમે કોની સાથે હસી ખુશીની વાતો કરીશું?

આ તો, સૌ પ્રથમ “મમતા” મ્રેગેઝિન અને અનેક જગ્યાએ પ્રસિધ્ધી પામેલી મારી વાર્તા “પચ્ચીસ હજારનો ડંખ”ના આ શબ્દો છે.

મારી બાએ પણ મને કંઈક આવા જ શબ્દો, મેં જ્યારે કાયમને માટે ભારત છોડ્યું ત્યારે. રડતી આંખે કહ્યાં હતાં. અને આ શબ્દો જીવનભર મારા કાનોમાં ગુંજતા રહ્યા છે. મને રડાવતાં રહ્યાં છે. મારા દેહનું રક્તભ્રમણ ચાલુ રહેશે ત્યાં સૂધી આ શબ્દો મારા હૈયામાં થડકતા રહેશે.

મારી બા ની જન્મતીથિ તારીખ તો એને પોતાને પણ ખબર  ન હતી. પિતાશ્રીના કહેવા મુજબ મે મહિનામાં ૧૯૦૫માં સુરત પાસે મારી બાનો જન્મ ડુમ્મસમાં થયો હતો. મારું મોસાળ સુરત પાસેનું નાનું ગામ ભિમરાડમાં. ભિમરાડમાં એક ઓરડાની એક શિક્ષકની નિશાળ. મારા બા નિશાળના ઓટલે બસીને કક્કો શીખેલા. બસ પછી નિશાળનું શાળાકીય શિક્ષણ સમાપ્ત.. જે કંઈ વાંચતા લખતાં કે ગણતા થયેલા તે ઘરનું જ જ્ઞાન. ગુજરાતી હિંદી સંસ્કૃત વાંચન મારા ભઈ પાસે જ શીખેલા. હું મારા પિતાશ્રીને ભઈ કહેતો. બા માત્ર સહી કરી શકતા, લખાતું ન હતું.  બાના લગ્ન લગબગ ૧૩ – ૧૪ વર્ષની ઉમ્મરે થયેલા અને સોળ વર્ષ પછી આણું કરેલું.

મારી મોટી બહેનના જન્મ પછી. મારો એક ભાઈ જગદીશ આવતર્યો હતો. બે વર્ષની ઉમ્મરે દેવલાક પામ્યો. પછી ૧૯૦૩૯માં મારો જન્મ. સંયુક્ત કુટુંબમાં કાકાના બાળકો પણ દેવલોક પામ્યા હતા. કુટુંબનો એક માત્ર કૂળદિપક(?) એકલો હું જ. 

બા અને ભઈની પથારીની વચ્ચે મારી પથારી રહેતી. બા અને ભઈ બન્ને હળવા પણ સ્પષ્ટ સ્વરોમાં પ્રભાતિયા ગાઈને મને જગાડતા.

રાત્રે મારા બાપાજીના (દાદા)ના ખોળામાં એમની જનોઈ સાથે રમતો, એમની પાસેથી ભાગવતની વાર્તાઓ સાંભળતાં ઊંઘતો.  

હું ખૂબ જ તોફાની. ઝાડ ચડું, વડ ચડું ના વાંદરવેડા. મારા ભઈ અને બાનો જીવ સદા અધ્ધર રહે. હું પ્રોટેક્ટિવ માળખામાં ઊછર્યો.

૧૯૪૮માં મારાબા એકદમ માંદા પડ્યા. કોઈ પણ રોગનું સચોટ નિદાન કોઈ વૈદ્ય કે ડોકટર કરી શક્યાં નહતાં. ખોરાક બંધ થતો ગયો. પહેલાં ડોકટર ધરે એક વાર આવતા, પછી રોજ બે વાર, પછી રોજ ત્રણવાર આવતાં. એક દિવસ સુરતના બાર નામાંકિત ડોક્ટર અને વૈદ્યોએ બપોરે ઘરે આવી બા ને તમીપાસ્યા. એમાંના ત્રણ ડોક્ટર તો પિતાશ્રીના હાથ નીચે ભણેલા વિદ્યાર્થીઓ હતાં. ચર્ચાઓ થઈ. બધાએ ભઈને આશ્વાશન આપ્યા. વધુમાં વધુ આઠ દશ દિવસની મુદત આપી. સૌએ આશા છોડી દીધી હતી.

…અને એ દિવસ પણ આવી ગયો. કૃષકાય દેહ ઠંડો થવા લાગ્યો. નાડી પકડાતી ન હતી. કાનની લાળી નમી ગઈ હતી.

કેટલાક સ્વજનો સ્મશાનનો સામાન લેવા ઉપડ્યા.

મારી  પિત્રાઈ માસીના દીકરા આર.એમ.પી. વૈદ્ય હતા. મહોલ્લામાં જ રહેતા હતા. આયુવૈદિક કોલેજના વવાખાનામાં કંમ્પાઉડરની નોકરી પણ કરતાં હતા.  તેઓ દોડીને એમના વૈદ્ય પિતાની જૂની રાયના દાણા જેવી નાની ગોળીઓ લઈ આવ્યા. મારા ભઈ, બાનો હાથ પકડીને બેઠા હતા. બીજીબાજુ મને બેસાડ્યો હતો. મારા એ માસીભાઈએ બાના ગળામાં રાઇના દાણાં જેવી એક ગોળી બાના ગળામાં નાંખી. એને એ કસ્તુરીની ગોળી કહેતા. એમણે કહ્યું કે એક ગોળી પર એક શેર દૂધ  પીવું પડે એટલી ગરમ છે. કદાચ ગરમી આવશે. હજુ તદ્દન ધીમી નાડ કટકે કટકે ચાલે છે. એમણે બીજો દાણો ગળામાં પાણી સાથે નાંખ્યો. આંખનું પોપચું હાલ્યું. એમને તો એમ કે આમ પણ માસીબાને તો ગુમાવેલા જ છે. ‘ત્ર્યંબકમ યજામહે’ સાથે  એમણે દશબાર ગોળી ગંગાજળ સાથે ગળામાં રેડી દીધી. કંઈક ચેતન આવ્યું. આંખ ખૂલી. મારા ભઈ તરફ  નજર કરી. અને ગળામાંથી ઝીણો અવાજ આવ્યો “પ્રવીણ”.

શ્મશાનનો સામાન લેવા ગયેલાની પાછળ સાઈકલ પર બીજાઓ દોડ્યા. એમને સામાન લાવતાં રોક્યા.

બધા કહેતાં કે બસ મારી બા એના પ્રવીણ માટે; એના કુટુંબ માટે  જીવી ગઈ હું નવ વર્ષનો હતો. કસ્તુરીની ગોળી હેતા હતા એ ખરેખર કઈ દવા હતી તે મને ખબર નથી. એની બીજી આડ અસરો આંખ અને માથાના દુખાવાની જીવન ભર રહી.

ખૂબજ ધીર ગંભીર, ધર્મપરાયણ મારીબાનું નવું બોનસ જીવન શરું થયું. એમના જીવનનું સૂત્ર હતું. “નમે તે નારાયણને ગમે” એની સલાહથી કેટલાયે કુટુબોમાં ક્લેશ નાબુદ થયો અને સ્વજનો સુખી થયા હતા.

હું મોટો થતો ગયો. બા ઈચ્છતા કે કદીયે ઉતરાણ ન આવે. હું છાપરે છાપરે દોડતો, અગાસીઓ કૂદતો, સાજે જ્યાં સૂધી ઘરમાં આવું નહીં ત્યા સૂધી બસ ઘરના દેવસ્થાન પાસે બેસી માળા કર્યા કરતી

પૂલમાંતો ઠીક પણ તાપીમાં અને નર્મદામાં પંણ કિનારાથી દૂર તરવા જતો એવી મિત્રોની વાત સાંભળી બા રડતા.. એકવાર ઘરમાં બધાની  ના હોવા છતાં  સાઈકલ પર સ્વજનોને ત્યાં સુરત, નવસારી, જલાલપોર, ધમડાછા, ગણદેવી, ચીખલી સૂધી પહોંચ્યો. મારા મોટાભાઈ (ફોઈના દીકરા)એ ચિખલી આવી જણાવ્યું બાએ ત્રણ દિવસથી કશું ખાધું નથી. ચીખલીથી પાછો વળ્યો.

મમતાનું મૂલ્ય સમજ્યો. ડાહ્યો થયો.

હું વાર્તાઓ લખતો. મારી બા વાર્તા વાંચતી. મેગેઝિનમાં મારો ફોટો જોઈને ખૂશ થતી.

કોલેજ પુરી કર્યા પછી બરોડામાં એલેમ્બિકમાં  જોબ મળી.

બા, ભઈ, કાકા….ના… સુરત બહાર નથી જવાનું. ઘરના આંગણાનો રોટલો સારો. અડધા ઉપરનો પગાર તો ભાડામાં ચાલ્યો જાય. વાત સાચી જ હતી. જે સ્કુલમાં ભણ્યો ત્યાં જ નોકરી સ્વીકારી લીધી. ટ્યૂશન કરીને ભણ્યો હતો. હવે માસ્તર નહોતું થવું.

પછી અમારા સ્વજન જેવા મોદીસાહેબની કૃપાથી બરોડા રેયોન ઊધનામાં લેબમાં નોકરી મળી. લગ્ન થયા. એક દીકરી અને એક દીકરાનો બાપ બન્યો.

બધા મિત્રોની સાથે સાથે મેં પણ યુ.કેના વાઉચર માટે અરજી નાંખી. વાઉચર મળ્યું. પણ પરદેશનો વિચાર કરવાનો તો અર્થ જ ન હતો. જે છોકરો સુરત ન છોડી શકે તેનાથી દેશ તો છોડાય જ કેવી રીતે? ઇંગ્લેન્ડમાં કોઈ સ્વજન પણ ન હતું. બેગ મૂકવાની જગ્યા પણ ન હતી. ઘરમાં વાત પણ નહોતી કરી. હું કાઈ ધનિક બાપનો સ્કોલર દીકરો ન હતો કે ભણવા કે ફરવા માટે પરદેશ જઈ શકું.. પાસપોર્ટ પણ ક્યાંથી હોય?

એ અરસામાં મારા કાકાના મિત્રના પુત્ર યુ.કે થી  ભારત આવ્યા હતા. એમને કાકા સાથે મળવા ગયો. ગજવામાં વાઉચર લઈ ગયો હતો. એમને બતાવ્યું. એમણે ઉત્તેજન આપ્યું મારા કાકાને કહ્યું પ્રવીણની ચિંતા ના કરો. બધી વ્યવસ્થા થઈ જશે. કાકાને એમના પર વિશ્વાસ હતો. એમણે બા બા ભઈને સમજાવ્યા ફરવા જવું હોય તો ફરી આવવા દો.

ભારે હૈયે ફરવા માટે જ યુ.કે ગયો. ખરો સહારો મને મારા મિત્ર ઠાકોર ટોપીવાળાનો મળ્યો.

નસીબ પાધરું. બ્રિટિશ રેલ્વેની આર એન્ડ ડી લેબમાં નોકરી મળી. પત્ની યોગિનીને બોલાવવાનું વિચાર્યું. બા એ પ્રવીણને ખાવા પીવાની તકલીફ ના પડે એટલે જ યોગિનીને યુ.કે. મોકલી. પણ અમે કદાચ પાછા ભારત ન આવીએ એ માટે અમારા બાળકોને જાણે બાનમાં રાખ્યાં. ફરીને જલ્દી આવી રહો. અમે આખા યુકે અને વેસ્ટર્ન યુરોપમાં મફતની રેલ્વે મુસાફરી માણી. ભારત પાછા ફરવાનો સમય થયો હતો.

બા કહેતા ‘દીકરા બહુ ફર્યો. હવે પાછો આવી જા” એટલામાં અમેરિકાના વિઝા મળ્યા. યોગિનીએ કહ્યું “તું અમેરિકા ફરી આવ; ત્યાં સૂધી હું લંડનમાં જ જોબ કરીશ; અને આપણે ઈન્ડિયા જઈશું. બન્નેથી અમેરિકા જઈને ફરાય એટલા પૈસા ન હતા.. અમેરિકા આવ્યો. બે જ દિવસમાં એક નાની કેમિકલ કંપનીમાં લેબમાં જોબ મળી. યોગિની પણ અમેરિકા આવી. એક વર્ષ ખટારા જેવી કારમાં જેટલું ફરાય તેટલું ફરી, બધું સમેટી, ભારત પહોંચી ગયા.

ફરીથી બરોડા રેયોન ઉધનામાં તે સમયના ચીફ કેમિસ્ટ શ્રી રજનીકાન્ત.એમ. મોદી સાહેબની કૃપા દૃષ્ટિથી ફરીથી મને નોકરી પણ મળી ગઈ.

અત્યાર સૂધી બસ ફર્યો હર્યો હતો. જીવન આપ મેળે વહેતું હતું. બા અને ભઈ મારે બદલે મારા બાળકોને માનસિક સહારો માની જીવતાં હતા. બિમાર કાકા, કાકી માતાપિતા ઉપરાંત ભાણેજો સાથેના પરિવાર માટે મારા એકલાની આવક પૂરતી ન હતી. અમેરિકા જોયું હતું. બે દેશ વચ્ચેનો તફાવત જાણ્યો હતો. અમેરિકા બાળકો સાથે કાયમ માટે જવાનો કપરો નિર્ણય લીધો બલ્કે લેવો પડ્યો.

મારી વાર્તાના પાત્રો દ્વારા બોલાયલા આ શબ્દો કંઈક અંશે મારા બાના જ શબ્દો હતાં. “બેટા હજુ વિચારી જો. આપણી પાસે શું નથી! અમેરિકા જવાનું માંડી વાળ. હવે મારી પણ ઉમ્મર થઈ. ક્યારે શું થાય તે કોને ખબર! મારી અંતિમ વેળાએ તું અમારી સામે હોય તો મારો જીવ અવગતે ન જાય.’ મોટાભાઈએ પણ કહ્યું ‘રાજુ, તારા સિવાય અમારું બીજું છે પણ કોણ? છોકરાંઓ પણ તારી સાથે આવશે પછી અમે કોની સાથે હસી ખુશીની વાતો કરીશું?”

 મેં આશ્વાસન આપ્યું બા હું ત્યાં પહોંચી તમને બોલાવી લઈશ.

બધાથી અવાશે?

ના. પહેલા ભઈ અને તમે આવજો પછી કાકાકાકીની વ્યવસ્થા કરીશું. એક પ્રમાણિક ભાવના છતાં અંતરમાં ડંખે એવું જૂઠાણું હતુ. બિમાર કાકા કાકીથી અવાય એવી શક્યતા નહિવત હતી. કુટુંબ પરાયણ બાએ કહ્યું; “આવીશું તો સાથે જ આવીશું.”

હું મારા બાળકોને લઈને અમેરિકા આવ્યો. મારી બાનો હાર્દિક સહારો ઝૂંટવાઈ ગયો.

મારે તો ફરીથી સેટલ થવાનું હતું નોકરીની અદલાબદલી ચાલતી હતી. કુટુંબની આર્થિક વ્યવસ્થા કરવાની હતી.

એવામાં અને એક દિવસ ફોન આવ્યો. પહેરેલે કપડે નજીકના ટ્રાવેલ એજન્ટ પાસે જે ટિકીટ મળી તે લઈને હું સુરત પહોંચ્યો.  બા હોસ્પિટલમાં હતા. ભાણેજો અને સ્નેહીઓ સેવા કરતા હતા. હું પંદર દિવસ એમની સાથે હોસ્પિટલમાં રહ્યો. બાને મારું લોહી આપ્યું, પણ એને તો પ્રવીણનું લોહી નહીં પણ પ્રવીણ અને તેના બાળકો જોઈતા હતા.

આ સમયે પણ હોસ્પિટલમાં એક બાજુ મારા ભઈ હતા અને બીજી બાજુ હું હતો. આ સમયે પણ ત્ર્યંબકમ યજામહેનું રટણ ચાલતું હતું. કસ્તુરીની ગોળી આપનાર બાનો ભાણેજ તો વર્ષો પહેલાં પ્રભુના શરણમાં પહોંચી ગયો હતો.

મોર્ફિન ટપકતું બંધ થયું એક પુત્રઘેલી બા, મારી બાએ એપ્રિલ ૯, ૧૯૭૬માં રામનવમીના પવિત્ર દિવસે શ્રીરામનું શરણ સ્વીકાર્યું .

પછી મારા ભઈને અમેરિકા લઈ આવ્યો. દશ વર્ષ એઓ અમારી સાથે જીવનના શેષ વર્ષો ગાળી શક્યા. બહેન, ભાણેજો અને અન્ય સંબંધીઓ પણ આવ્યા.

મારા બા એના પ્રવીણ ભેગા ના થઈ શક્યા. બા માટેનો વસવસો આજે યે મને રડાવતો રહ્યો છે.

કાકાના અવસાન પછી કાકી (રમણબેન)ને બે વાર અમેરિકા બોલાવ્યા, એમને માટે જલાલપોરમાં ઘર બાંધ્યું. યોગ્ય વ્યવસ્થા પણ કરી. અને સમયસર ભારત પહોંચી એમને પણ વળાવ્યા. વડીલો પ્રત્યેની ફરજો યથા શક્તિ પૂરી થઈ.

૨૫ નવેમ્બર ૨૦૦૨માં મેં મારા પિતાશ્રીની જન્મ શતાબ્દી સ્વજનો સાથે કાવ્ય, સંગીત અને વેદગાન સાથે ઉજવી હતી.

તે જ પ્રમાણે તારિખ. તીથિના અભાવે  બાની જન્મ શતાબ્દી મધર્સ ડે ૨૦૦૫માં અનેક માતાઓ અને દાદીમાઓનો ઉચિત ભેટ સાથે માતૃસ્મૃતિનો સત્કાર સમારંભ ઉજવ્યો હતો.

 મારી બાને સ્મર્ણાજલિ માટે જ કઠણ કાળજે આ લખ્યું છે. શક્ય છે કે મારી કે મારાબાની વાતમાં કોઈને પણ રસ ના હોય. પણ આંતરિક વલખાટને હળવો કરવા જે લખાયું તે જ સીધું પોસ્ટ કરું છું.

અસ્તુ.