કામવાળી

કામવાળી

 ‘મંજુબા, તમારી સાથે કિટ્ટા જ કરવાની હતી, પણ જીવ ન માન્યો એટલે તમને જોવા દોડી આવી.’

‘કેમ દીકરી કીટ્ટા કેમ?’

‘તો શું? તમે મને દીકરી દીકરી કરીને મોટી કરી અને અમેરિકા જવાનું થયું ત્યારે દીકરાને ત્યાં એકલા એકલા ઊડી ગયા. મેં તો તમને કેટલું યે કહ્યું હતું કે મને લઈ જાવ. તમારાથી મારા વગર એકલા નઈ રહેવાય. મને દીકરી તરીકે નઈ તો કામવાળી તરીકે તો લઈ જવી હતી ને! વીસાના સાહેબને કહેવું હતું ને મને મારી હાઉસ કિપર વગર તો ચાલે જ નહીં..  ત્યાં કામવાળાને હાઉસકિપર કેવાય એટલું ઇંગ્લીશ તો  તમે જ મને શીખવ્યું હતું.  હાઉસકિપર તરીકે લઈ જવી હતી. મારા વગર ન ગમ્યુ એટલે પાછા આવી ગયા ને!’

મંજુલાબેન ઓટલા પરના હિંચકે ઝૂલતાં ઝૂલટાં પાપડી સમારતાં હતાં. સોમીને ખબર પડતાં તે મંજુલાબેનને મળવા દોડતી આવી ચડી.

મંજુલા બહેને તો સોમીનું નામ અસ્મિતા પાડ્યું હતું પણ એના સગાવ્હાલાઓને એ નામ અઘરું લાગતું. બઘાએ અસ્મિતાને સોમી બનાવી દીધી. અસ્મિતા નામ માત્ર સ્કુલને ચોપડેજ રહ્યું. મંજુબા પણ વ્હાલમાં સોમી કહેતા થઈ ગયાં હતાં.

મંજુબાના હાથમાંથી શાકની નાની છાબડી લઈને ઓટલા પર પાપડી સામારતા સમારતા મંજુબા સાથે છણકો કરતી હતી. ‘જાવ તમારી સાથે કીટ્ટા.’

મંજુલાબેન હસ્યા. પણ એ હાસ્યની પાછળ કંઈક વેદનાનો અણસાર હતો. નીચું જોઈને પાપડી છોલતી સોમીને ખ્યાલ ન હતો કે મંજુબાએ સાડીના છેડાથી આંખ લૂછી નાંખી હતી. બે શબ્દો, કામવાળી અને હાઉસકિપર;  મંજુબેનના  ડાબા અને જમણા લમણા પર ખીલાની જેમ ઠોકાયા હતા.

કામવાળી….હાઉસકિપર…કામવાળી…હાઉસકિપર…..

ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગના મંજુબા, નિવૃત્ત પ્રાધ્યાપક હતા. યુવાનીમાં બે બાળકોની ભેટ ધરીને એના પ્રેમાળ પતિએ જીવન સંકેલી લીધું હતું. દીકરા દીકરીને મોટા કર્યા. હોસ્ટેલમાં રાખીને  ભણાવ્યા. દીકરી કૉલેજમાં પ્રોફેસર થઈ. સહકર્મીને પરણીને બેંગ્લોર ગઈ.  દીકરો સુમેરુ સોફ્ટવેર એન્જીનિયર થયો અને અમેરિકન સીટીઝન નીલા ને પરણીને અમેરિકા ગયો. સુમેરુને અમેરિકાની સીટીઝનશીપ મળતાં જ એણે નીલાના આગ્રહથી મંજુબા માટેની પેટિશન ફાઈલ કરી. મંજુબાને ઈમિગ્રેશન વિસા મળ્યા.

મંજુલાબેન જ્યારે અમેરિકા જવાની તૈયારી કરતા ત્યારે રોજ સોમી આવતી.  મદદ કરતી. મંજુબાને માટે સવારથી સાંજ સૂધી દોડાદોડી કરતી. એમના જવાની આગલી રાત્રે એ ખૂબ જ રડી હતી. બા મને તમારી સાથે લઈ જાવને?  ત્યાના સાહેબને કે’જોને કે સોમી તો મારી દીકરી છે. મેં મોટી કરી છે. મેં ભણાવી છે. ન માને તો પછી સાચુ કહી દેજો. મારી કામવાળી છે. મને એના સિવાય બીજા કામવાળા ન ફાવે.

બિચારી અબુધ સોમી….આજે કીટ્ટા કરીને રિસાઈ હતી.

સોમીની માં વરસોથી મંજુબાને ત્યાં કામ કરતી હતી. કપડા, વાસણ, પોતા, પાણી ભરવું શાક સમારી રાખવું. નાનું મોટું લગભગ બધું જ કામ કરતી. ભગવાને એને સારા દિવસો આપ્યા. એણે એક દીકરીને જન્મ આપ્યો. એ નાની ઢિંગલીને કેડમાં ઘાલીને કામ કરવા આવતી. મંજુબાએ માળીયા પરથી ઘોડિયુ ઉતરાવ્યું. માં કામ કરતી હોય ત્યારે કોઈકવાર રડતી દીકરીની ઝોળી પણ હલાવી દેતા. પુસ્તક કે પેપર જે વાંચતા હોય તે મુકીને એકાદ ફિલ્મી હાલરડું પણ એ કામવાળીની દીકરી માટે ગાઈને એને સુવડાવી દેતા.  મા કામ કરતી અને મંજુબા નાની સોમલીને હિંચકે બેસાડી બિસ્કિટ ખવડાવતા. અને હિંચકાને ઠેસ મારતા મારતા કવિતાઓ ગાતા.

વહેતા સમયે સોમલીને મંજુબાએ સ્કુલમાં દાખલ કરી. એ દસ વર્ષની થઈ અને એની માં બે ચાર દિવસની માંદગીમાં પ્રભુશરણ થઈ ગઈ. બાપ બિચારો આખો દિવસ મજુરી કરતો. સોમલી, સ્કુલને બાદ કરતા આખો દિવસ મંજુબા સાથે જ રહેતી. ભણતી. ખાતી પીતી. કામમાં મદદ કરતી અને મંજુબાએ આપેલા ડબ્બામાં બાપૂને માટે ખાવાનું લઈ જતી. બાપૂએ બીજા લગ્ન કર્યા. હવે સોમલી મોટેભાગે મંજુબાને ત્યાંજ રહેતી. કીટ્ટા કરવાનો અધિકાર પ્રાપ્ત કર્યો હતો. રિસાવાનો એને હક્ક હતો.

દીકરો દીકરી હોસ્ટેલમાં રહીને ભણ્યા હતા. દીકરી પરણી ત્યારે સોમલી આંઠ વર્ષની હતી. દીકરો સુમેરુ પરણ્યો ત્યારે સોમલી અગ્યાર વર્ષની હતી. દીકરા દીકરીના સાસરવાસ પછી સોમલી મંજુબાની અનઓફિસીયલ દીકરી અને ઓફિસીયલ હાઉસકિપર બની ગઈ હતી.

પણ એ તો પહેલાની વાત….

અત્યારે તો….

બા અમેરિકા ગયા ત્યારે તે અગિયારમા ધોરણમાં ભણતી હતી. હવે તે બારમાંમા હતી. સાવકી માએ એને સવાર સાંજના બબ્બે કામ બંધાવી આપ્યા કતા. હવે તે સ્કુલમાં ભ્ણતી પાર્ટ ટાઈમ સ્ટુડન્ટ અને લગભગ ફુલ ટાઈમ કામવાળી હતી.

બે દિવસ પર અમેરિકાથી આવેલા મંજુબાને મળવા દોડી આવી હતી. બાને યાદ કરાવતી હતી ‘દીકરી તરીકે નહીં તો કામવાળી તરીકે તો લઈ જવી હતી?’

બાના લમણે કામવાળી શબ્દના ખીલા ઠોકાતા હતા. તન ભારતમાં હિંચકા પર હતું. સામે બોલબોલ કરતી સોમલી હતી. મંજુબા બહેરા ન હતા પણ તે સાંભળતા ન હતા. એમનું મન અમેરિકામાં હતું. હજારો માઈલથી એ શબ્દો તો વારંવાર સંભળાતા હતા.

વહુ કોઈની સાથે ફોન પર વાત કરતી હતી.

‘મારી સાસુતો કામવાળા કરતાં યે મોંઘી પડી છે.  એને અહીં બોલાવા કરતાં તો હાઉસકિપર રાખવાનું સસ્તુ પડત. તેં જ સલાહ આપી હતી કે સાસુને બોલાવી લે. મફતની કુક, મફતની બેબીસીટર, મફતની મેઇડ અને મફતની હાઉસકિપર. તારી સાસુતો ગામડિયણ છે. કામથી ટેવાયલી છે એટલે મુંગે મોઢે કર્યા કરે. તારી સલાહ અને તારા જલસા જોઈને મેં એને બોલાવી. પણ મારી સાસુ તો પ્રોફેસર હતી. ત્યાં કંઈ ઘરકામ કરેલું નહીં એટલે અહીં આવીને એક મહિનામાં જ માંદી પડી ગઈ. એનો ઈન્સ્યુરન્સ તો હતો નહીં. મારા દૂરના મામાનો દીકરો ડૉકટર છે. મફતમાં તપાસી આપ્યું. બ્લડ ટેસ્ટના પૈસા ગાંઢના કાઢવા પડ્યા. યુ નો?  બ્લડ રીપોર્ટ પ્રમાણે એને કિડની કેન્સર હોવાની શક્યતા છે…..’

‘કામવાળી તરીકે બોલાવેલા સાસુમાં દરદી તરીકે માથે જડાયા….. હવે જોબ સાથે મારે એની ઊઠવેઠ કરવાની.’

‘ના, ના, એને તો શું રોગ છે તેની ખબર જ પડવા દીધી નથી.’

‘શું?….’

‘હવે શું?….ધીમે રહીને પારસલ ઈન્ડિયા પરત કરવાનું. મારે તો આવ પ્હાણો પગ પર પડ જેવો ઘાટ થયો.’

ન સાંભળવા જેવી વાત આકસ્મિક રીતે મંજુબાના કાન પર પડી હતી. એ વહુ નીલાને કંઈક પૂછવા માટે એના બૅડરૂમમાં જતા હતા અને નીલાને કોઈની સાથે ફોન પર વાત કરતા સાંભળી અને એમના પગ અટકી ગયા.

થોડી વાત સંભળાઈ ગઈ. પાછા વળી ગયા. સાંભળવાનો કોઈ ઈરાદો ન હતો. પ્રયાસ પણ ન હતો, છતાંયે એ વાત સંભળાઈ ગઈ.

ઓહ…મને માં તરીકે નહીં પણ એક કામવાળી તરીકે બોલાવી છે! પ્રેમ નહીં…સ્વાર્થ છે. ઘરનું કામ ગૃહિણી તરીકે થાય, પોતાના તરીકે થાય તેમાં, અને કામવાળા ગણાઈને કરવું પડે તેમાં તો બહુ ફેર છે.

સંતાનોએ અમેરિકા બોલાવેલી માતાઓની  સ્થિતી વિશે ઘણું વાંચ્યું હતું. ઘણું સાભળ્યું હતું. પણ માન્યુ ન હતું. હવે તેમને જાતઅનુભવ થઈ ગયો.  પ્રમાણ વધતું ઓછું હોય; પણ ઘણી વયસ્ક માતાઓ લાચારીઓને બંધ મુઠ્ઠીમાં જકડીને જીવી રહી છે એ હકિકત છે. એ સત્ય પણ મંજુબાને સમજાઈ ગયું.

મંજુલાબેન અભણ ન હતા.  સ્વમાની હતા. સદભાગ્યે આર્થિક લાચારી ન હતી.   નીલાના સ્વભાવને બાદ કરતા દીકરો-વહુ સુખી હતા. પોતાની શારીરિક અશક્ત્તિ અને માંદગી એમના સુખને ડહોળી નાંખવામાં નિમિત્ત ન બને એ શુભાષયથી એમણે નિર્ણય લઈ લીધો…

એક સાંજે ડિનર ટેબલ પર મંજુલા બહેને કહ્યું, ‘બેટા, એક બે વીકમાં મારો ઈન્ડિયા પાછા જવાનો વિચાર છે. તમારા બધાને મળવાનો જીવ થયા કરતો હતો. તેં અને નીલાએ મને પ્રેમથી અહીં બોલાવી. તમારો સુખી સંસાર જોયો. હવે મને કોઈ ચીંતા નથી.’

દીકરાને માંની તબીયતની ચિંતા હતી. મેડિકલ ઈન્સ્યુરન્સ વગર સારવાર પોસાય તેમ ન હતી. એને માટે એ કડવી વાસ્તવિકતા હતી. એણે આંખના પાણીને પ્રયત્ન પૂર્વક રોકી રાખ્યા. નીલાને હરખના આંસુ આવ્યા. હરખના શબ્દો નવા વસ્ત્રો પહેરીને હોઠમાંથી બહાર આવ્યા. ‘બા તમે હજુ તો હમણાં આવ્યા અને માયા લગાવીને ચાલ્યા જવાની વાત કરો છો?  તમારા કંઈ વિઝીટર વિસા નથી કે તમારે ચાલ્યા જવું પડે?  દીદી પણ દૂર બેંગલોરમાં છે. તમે ચોવીસ કલાકની કોઈ હાઉસકિપર કે કામવાળી રાખી લેજો.’

બસ…મંજુલાબેન પાછા ઈન્ડિયા આવી ગયા. નિર્ણય કરીને…જીવાય તેટલું જાતે જીવવું છે.  પણ કામવાળી વગર…. જીવનમાં સાહજીક રીતે વણાઈ ગયેલો શબ્દ કામવાળી હવે તેમને  વિંછીના ઝેરી ડંખ જેવો લાગતો હતો.

તેમણે એક બીજો મનસ્વી નિર્ણય કર્યો. અવ્યાવહારિક અને મક્કમ. જીવાય એટલું જીવવું છે પણ ડૉકટરની સારવાર વગર…ડાયાલિસીસ વગર…બે પેઢી પહેલા વૃદ્ધો કુદરતી રીતે જીવતા હતા અને કુદરતી રીતે જીવન સંકેલાઈ જતું તે રીતે જ શેષ જીવન જીવવાનો નિર્ણય કરી લીધો હતો. વડવાઓને તો ખબર પણ ન્હોતી પડતી કે તેમને કયો રોગ છે.

એને હાઉસ કિપર બનવું ન હતું. કોઈને કામવાળી બનાવવી ન હતી. જો અમેરિકામાં મારે પાંચ વ્યક્તિના પરિવાર માટે ઘર કામ કરવાનું હોય તો ભારતમાં મારા એકલા માટે મારું કામ જાતે ન કરી શકું?

‘…..લો આ તમારી પાપડી સમારાઈ ગઈ. હું આજે પાણી ભરી દઈશ. કાલે સવારે કામ પર આવી જઈશ.’

‘જો સોમી. હવે તારે અસ્મિતા બનવાનું છે. તારી માંને ચાર ઘરના કામના જે પૈસા મળતા હોય તે હું આપી દઈશ. તારે તો બારમાનું વર્ષ છે. મહેનત કરીને ભણવાનું છે. બાર પૂરા કરીને હું તને દીદી પાસે બેંગલોર મોકલી આપીશ. ત્યાં કૉલેજમાં ભણવાની વ્યવસ્થા કરી આપીશ. તારે કોઈની કામવાળી નથી બનવાનું.’

સોમી એને પલક પાડ્યા વગર જોઈ રહી…’એનો અર્થ એ કે તમે પાછા અમેરિકા જાવ ત્યારે પણ મને સાથે નહીં લઈ જાવ, એમ જ ને! જાવ તમારી સાથે કીટ્ટા.’

                                                                 **********

                         Published in Tiranga in 2013