“આંસુ ભરી હૈ, યે જીવનકી રાહે…”
ડો. રેડ્ડી એરપોર્ટ પર ફર્સ્ટક્લાસ લોન્જમાં આંટા મારતા હતા. નાની દોઢ વર્ષની દીકરી દોડાદોડી કરીને થાકી અને સોફા પર સૂઈ ગઈ હતી. પ્લેઈન હવામાનને કારણે અનિશ્ચિત સમય માટે લેઇટ હતું. બોમ્બેથી હૈદ્રાબાદનું કનેક્શન ચૂકી જવાય તો બીજો અડધો દિવસ નકામો જાય તેની ચિંતા હતી. મોં પર પર પરસેવો થતો અને લૂછાઈ જતો હતો. રેડ્ડી, પોતાની મૃતપત્ની મધુના અસ્થી લઈને ભારત જતા હતા. ઘણી દોડાદોડી હતી તેમાં એની સાળી કૃતિ, આજે સવારે જ બે એફ.બી.આઈ. ઓફિસર સાથે ઘરે ટપકી પડી હતી. થોડા ફોટા પાડ્યા. ઈશા સાથે રમી. અને બધા ચાલ્યા ગયા. બધાએ સેફ જર્નીની શુભેચ્છા પણ પાઠવી.
પંદર દિવસ પહેલા ડો. રેડ્ડી આગલા દિવસની સોળ કલાકની ડ્યૂટી કરીને હોસ્પિટલમાંથી આવ્યા ત્યારે એમણે દાદરના પગથીયા પાસે મધુને પડેલી જોઈ. ઉપર દોઢ વર્ષની દીકરી ઈશા જોર શોરથી રડતી હતી. બેબાકળા થઈને ડોક્ટરે ૯૧૧ ને ફોન કરીને પોલિસ અને એમ્બ્યુલન્સને બોલાવી હતી. પેરામેડિક સ્ટાફ અને ડોક્ટરને જણાયું કે બ્રેઈન હેમરેજ થતાં તરત જ મૃત્યુ થયું હતું. પેરામેડિક સ્ટાફ અને આવેલા પોલિસ ઓફિસર પેટ્રિક પણ ઓળખીતા જ હતા. થોડીક ઔપચારિક વિધિ વીત્યા પછી પ્રોટોકોલ પ્રમાણે બોડીને હોસ્પિટલ લઈ જવાયું. બે મહિના પહેલાં એને વર્ટીગો એટલે કે ચક્કર આવતાં હોસ્પિટલમાં જ પડી ગઈ હતી. એજ વાતનું પુનરાવર્તન એક અઠવાડિયા પહેલાં મિત્રની લગ્ન પાર્ટિમાં પણ થયું હતું. વળી એને કોઈક વાર ઊંઘમાં ચાલવાનો પણ રોગ હતો. ઉપરના બેડરૂમમાંથી નીચે ઉતરતાં ચક્કર આવ્યા હશે કે ઊંઘમાં ચાલતા એ સત્તર પગથીયા પરથી નીચે પડી હશે. નીચે પછડાતાં બ્રેઈન હેમરેજ થતાં મૃત્યુ પામી હતી.
જ્યારે પોલિસ ઓફિસર પેટ્રિકે પોસ્ટમોર્ટમ નો ઓર્ડર કર્યો ત્યારે ડોક્ટરે મિત્ર એવા પેટ્રિકને કહ્યું પણ હતું કે ‘આ તો પડી જવાથી બ્રેઈન હેમરેજ થયું છે. ઓટોપ્સીની શી જરૂર છે?’
‘ડોન્ટ વરી માય ફ્રેન્ડ. ઈટ્સ જસ્ટ ફોર્માલિટી. યુ નો. પ્રોટોકોલ પ્રમાણે કરવું પડે જેમ બને તેમ જલ્દી બોડી મળી જશે. આઈ એમ સોરી’.
ડોક્ટર રેડ્ડી કાયદો સમજતા હતા. ‘ભલે.’
અને ડો. રેડ્ડીને પોસ્ટમોર્ટમ પછી બે દિવસમાં જ મધુનું બોડી મળી પણ ગયું. પછી ચોથે દિવસે મધુનું ધાર્મિક વિધિ પૂર્વક ક્રિમેશન થયું હતું. અહિની ગુજરાતી અને તેલુગુ મરણોત્તર ધાર્મિક વિધિ પછી ડો. રેડ્ડી મધુના અસ્થિ લઈને આજે ઈન્ડિયા જતા હતા.
કૃતિ મધુની નાની બહેન હતી. કોલેજમાં ભણતી હતી અને ગર્લફ્રેન્ડ સાથે એપાર્ટમેન્ટ રહેતી હતી. પોલિસ ઓફિસરની સાથે કૃતિ આજે ઇન્ડિયા જવાની સવારે જ આવી હતી તે રેડ્ડીને અકળાવતું હતું. એને ઘણાં કામો પતાવવાના હતાં. ઈશાને માસી સાથે જ રહેવું હતું અને એની સાથે જ જવા માંગતી હતી. કૃતિએ એને રમાડીને સૂવડાવી દીધી હતી. જીજાજીને હગ કરીને ‘બૉન વોએઝ્જ’ પણ વીશ કર્યું હતું.
ડોક્ટર પ્લેન લેઇટ થવા બદલ અકળાતા હતા. આખરે બોર્ડિંગની જાહેરાત થઈ. અને તરત જ એ ઈશાને લઈને સૌથી પહેલાં પહોંચી ગયા. બરાબર અડધો કલાક પછી ગેઈટ બંધ થયો અને પ્લેન ગૅઇટ પરથી નીકળીને રન વે પર ટેઇક ઓફ માટે ગોઠવાયું. ડોક્ટરે ફરી પરસેવો સાફ કર્યો અને ઊંડો શ્વાસ લીધા પછી અવાજ વગરના હોઠે ‘થેન્સ ગોડ’ કહ્યું. એની નજર બાજુની સીટપર અર્ધ જાગૃત ઈશા પર જતી હતી. સ્વીટ દીકરી. વિચારતા હતા; બરાબર મધુનો જ ચહેરો, મધુનું જ નાક, મધુની જ આંખો. મધુના જ હોઠ. જાણે એકલી મધુની જ દીકરી.
ટેઇક ઓફ માટે ઉભેલા પ્લેઇનનો ગેઇટ અચાનક ખૂલ્યો. લેડર ગોઠવાઈ અને બે મેઇલ એફબીઆઈ ઓફિસર અને એક ફિમેઇલ ઓફિસર પ્લેઈનમાં દાખલ થયા. એમણે ડોક્ટરના હાથમાં એરેસ્ટ વોરંટ પકડાવી દીધું. મિરેન્ડા વોર્નિંગ અપાઈ ગઈ. ‘યુ હેવ રાઈટ ટુ રિમેઇન સાઇલન્ટ. એનીથીગ યુ સે, કેન એન્ડ વીલ બી યુઝ્ડ અગેન્ન્સ્ટ યુ, ઇન ધ કોર્ટ ઓફ લો’; વિગેરે વિગેરે કહેવાઈ ગયું. ડોક્ટરના હાથમાં હાથકડી પહેરાવાઈ ગઈ ફિમેઇલ ઓફિસરે ઈશાને ઊંચકી લીધી. માત્ર ચાર મિનિટમાં એમની પાછળ ગેઇટ બંધ થયો અને પ્લેઈન રન વે પર ટેઇકઓફ માટે ડોક્ટર રેડ્ડી વગર દોડતું થઈ ગયું. એરપોર્ટ પર મધુની નાની બહેન કૃતી હાજર હતી. નાની ઈશા કૃતિને સોંફાઈ ગઈ.
પિસ્તાળીશ વર્ષના ડિવોર્સી ડોક્ટર રેડ્ડીની રેડિયોલોજી ટેકનિશીયન મધુ દલાલ સાથેની સામાન્ય ફ્રેન્ડશીપ હોસ્પિટલ સ્ટાફમાં ગોસીપનો વિષય બની ગયો હતો. આખરે ત્રેવીસ વર્ષની ગુજરાતી છોકરી મધુ બાવીશ વર્ષ મોટા સાઉથ ઈન્ડિયન ડોકટર રેડ્ડીને પરણી ગઈ.
લગ્ન પછી એને ખબર પડી કે ડોક્ટરને Erectile dysfunction ઇરેક્ટાઇલ ડિફ્ન્ક્શનની સમસ્યા છે. આ પહેલાં પણ જાતજાતની દવાઓ અને સારવાર સાધનોના ઉપાયો કરી ચૂક્યા હતા. કશો ફેર પડ્યો ન હતો. આગલી પત્નીએ લીધેલા ડિવોર્સનું કારણ પણ એ જ હતું. પહેલી પત્ની લોયર હતી. ડિવોર્સ સેટલ્મેન્ટમાં અડધો અડધ મિલ્કત પડાવી ગઈ હતી.
મધુનું રેડ્ડી સાથે અર્ધસફળ અને નિષ્ફળ રાત્રીઓ વાળું સંતોષ વગરનું દાંપત્ય જીવન વહેતું હતું.
મધુ યુવાન હતી. એને અરમાનો હતા. એ પણ ડિવોર્સનો વિચાર કર્યા કરતી હતી. પણ એને એક દિવસ સારા એંધાણ મળ્યા. એ પ્રેગનન્ટ હતી. એને આનંદ હતો. ડિવોર્સનો વિચાર માંડી વાળ્યો. એને પોતાને પણ ખબર ન હતી કે આવનાર બાળકનો પિતા કોણ છે.
એક નવરાત્રીની રાત હતી. ડોક્ટર મેડિકલ કોન્સફરન્સમાં ગયા હતા. મધુ હોસ્પિટલના ગુજરાતી મિત્રો સાથે ગરબામાં ગઈ હતી. એક અઢારેક વર્ષના ટીનેજર સાથે રાસ ગરબામાં એની જોડી ઝામી ગઈ. નાની બહેન કૃતિની કોલેજમાં જ પહેલા વર્ષમાં ભણતો હતો. સામાન્ય ઓળખાણ હતી. મધુએ કૃતિ અને એ ટિનેજરને લાંબુ ડ્રાઈવ કરીને ડોર્મેટરીમાં જવાને બદલે પોતાને ત્યાંજ રાત રહી જવાનું સૂચવ્યું હતું.
સતત ત્રણ દિવસ રાસ ગરબામાં એમની જોડી રાસની રમઝટ બોલાવતી રહી. હોસ્પિટલનો ગુજરાતી સ્ટાફ મધુ અને તે છોકરાની જાત જાતની ગરબાની કાબેલિયતની વાત અને વખાણ કરતા હતા. ડોક્ટર મધુ અને ગરબાની વાત સાંભળતા રહ્યા. નાની સાળી અને તેનો ગુજરાતી મિત્ર તેને ત્યાં રાત રોકાયો હતો તે પણ મધુએ એને કહ્યું જ હતું.
ત્યાર પછી મધુને ખબર પડી હતી કે તે પ્રેગનન્ટ છે. મધુને પોતાને પણ ખબર ન હતી અને યાદ ન હતું કે નવરાત્રીના દિવસોમાં ક્યારે, કેટલું અને શું થયું હતું. હા અમર્યાદ છેડછાડ અને તોફાન જરૂર થયાં હતાં. બીજે જ દિવસે કોન્ફરન્સ પછી ડોક્ટર સાથે પણ તે સમય ગાળામાં સફળ નિષ્ફળ સહશયન તો થયું જ હતું.
આ વર્ષે પણ કંઈક એવું જ બન્યુ હતું. નાની ઈશાને ડોક્ટર પાસે મૂકીને મધુ ગરબામાં ગઈ હતી. ત્રણે દિવસ મોડી રાતે તે ધેર પાછી ફરી હતી. બે મહિના પછી ખબર પડી હતી કે તે પ્રેગનન્ટ છે.
ડોક્ટર શક્યતાના દિવસોનું ગણિત ગણતા રહ્યા. શંકા શાબ્દિક અને શારીરિક સંગ્રામમાં પરિવર્તન પરિણમી; અને ચાર દિવસ પછી પ્રેગનન્ટ મધુ દાદર પરથી પડી ગઈ અને બ્રેઈન હેમરેજ થતાં મૃત્યુ પામી. એને ઊંધમાં બોલવા ચાલવા નો રોગ હતો.
બરાબર પંદર દિવસ પછી ઈશાને અને મધુના અસ્થીને લઈને ઈન્ડિયા ઊડી જતાં ડોક્ટરને એફ.બી.આઈએ એરેસ્ટ કરીને ઈન્ટરોગેશનની ખૂરશી પર બેસાડી દીધા.
સાથે ડિસ્ટ્રીક એટર્ની અને રેડ્ડીના મિત્ર એટર્ની નૈયર પણ હાજર હતા.
‘ડોક્ટર રેડ્ડી, વ્હાઈ ડી યુ કિલ યોર પ્રેગ્નન્ટ વાઈફ મધુ.’
‘આઈ ડીડ નોટ કીલ હર. એ તો ઊંઘમાં ચાલતી હશે અને દાદર પરથી પડી ગઈ. હું સવારે આવ્યો અને પડેલી જોઈને તરત જ પોલીસને ફોન કર્યો હતો.’
‘ડાક માય ક્વેશ્વન ઈઝ વ્હ્યાઈ ડીડ યુ કીલ હર’
‘નો આઈ ડીડ નોટ કીલ હર’
ઓફિસરે થથરાવી નાંખે એવી ત્રાડ નાંખી. વી હેવ ઓલ એવીડન્સ. મધુને કેમ મારી નાંખી?
હોસ્પિટલમાંથી ડ્યૂટિ દરમ્યાન તું કાયમ હોસ્પિટલ બહાર સિગરેટ પીવા પાર્કિંગ લોટમાં જતો હતો. તે દિવસે પણ તું પાર્કિગ લોટમાં સિગરેટ પીવાને બહાને હોસ્પિટલમાંથી નીકળીને કાર લઈને તારે ઘેર જઈને મધુને દાદર પરથી નીચે ફેંકી હતી. ઝપાઝપીમાં તારા લેબ કોટનું બટન તૂટીને ગાઉનમાં ભેરવાયું હતું. એ નીચે પડી હતી પણ મરી ન હતી. ખુરશીનું કુશન નાક અને મોં પર દબાવીને શ્વાસ રૂંધીને તેં જ મારી નાંખી હતી. પછી ઘસડીને ફરી વાર પગથીયા પર ફરી વાર માથું અફાળ્યું હતું. ડાક યુ આર નોનપ્રોફેશનલ સ્ટુપિડ કિલર. મારી નાંખ્યા પછી જાણે સ્મોકિંગ કર્યા પછી કશું જ બન્યુ ના હોય એમ હોસ્પિટલમાં આવી ગયો. બે ત્રણ કોવર્કરની સાથે ગપ્પા મારી ઍલિબાઇ ક્રિએટ કરવાની ટ્રાઈ કરી હતી. પણ આર.એન. એલિસાએ જ્યારે પૂછ્યું કે ‘આજે તો હોલ પેક ફિનિશ કર્યું હોય એટલો ટાઈમ બહાર થંડીમાં મોજ માણીને!’ તેના જવાબમાં તેં કહ્યું હતું કે ‘ના, થંડી હતી એટલે કારમાં બેઠો હતો અને જરા વાર ઊંઘ આવી ગઈ હતી.’
‘અમારી પાસે પુરતા પુરાવા છે કે ડો. રેડ્ડી તેં જ અને તેં જ તારી પત્ની ને માંરી નાંખી છે. તેં એને મારી નાંખવાનો અક્કલ વગરનો, સ્ટૂપિડ પ્લાન કર્યો હતો ‘
રેડ્ડી ભાંગી પડ્યો. હા તે પ્રોફેશનલ કિલર ન હતો.
‘યસ આઈ કીલ્ડ હર, આઈ કીલ્ડ હર, યસ આઈ કીલ્ડ હર…’
એટર્ની ફ્રેન્ડ નૈયરે કહ્યં. ‘સ્ટોપ રેડ્ડી, યુ ડોન્ટ હેવ ટુ એન્સર એની ક્વેશ્ચન.’
‘નો લેટમી સે, સી વોઝ ચીટર. સી કેન સ્લીપ વીથ એનીવન એન્ડ એવ્રીવન. થ્રી વીક્સ એગો આઈ ડીડ ઈશાઝ પેરન્ટશીયલ ડી.એન.એ, ટેસ્ટ. યુ નો, આઈ એમ નોટ હર ફાધર. મારે એના ગેરકાનુની ચિલ્ડ્રનને પાળવા પોષવા નથી.
‘અમને ખબર છે કે એટોપ્સી પછી તને કોઈ શોક થયો ન હતો. ત્યાંની લેબડિરેક્ટરને પણ ખાનગી સૂચના આપી હતી કે ફિટસનો ડી.એન.એ અને પેટર્નિટી ટેસ્ટ કરવી. અમે એને સસ્પેન્ડ કરાવીને રિઝલ્ટ બ્લોક કરાવ્યા હતા. ડુ યુ વોન્ટ ટુ નો ધ રિઝલ્ટ?’
‘નો આઈ એમ નોટ ઈન્ટરેસ્ટેડ. મસ્ટ બી એની ગુજ્જુ ગુન્ડા’.
‘નો ડાક. ફાધર ઓફ ધ બેબી બોય ઇઝ નોબડી બટ યુ. જ્યારે તને ઈશાના ડી.એન.એ ની ખબર પડી તે જ દિવસે પ્લાન કરી, તારી અને ઈશાની ઈન્ડિયા માટેની ટિકિટ બુક કરાવી હતી. એ પણ તારી મોટી ભૂલ હતી. પણ એકલા જવાને બદલે તેં ઈશાને કેમ લઈ જવા વિચાર્યું હતું.’
‘મારે ઈશાનું લટકણીયું જોઈતું ન હતું. બસ એને કોઈને દત્તક તરીકે વેચી દઈને પચાસ પંચોતેર લાખ કમાઈ લેવા હતા.’
રેડ્ડી માથું ઢાળી રડતો રહ્યો. ‘ ઓહ માય ગોડ. આઈ કિલ માય અન્બોર્ન બેબી, આઈ કિલ માય બેબી બોય. યેસ, યેસ આઇ એમ કિલર ફ્… કિલર’
ઓફિસર્સ અને બન્ને એટર્ની ડોક્ટરને મૂકીને સેલની બહાર નીકળી ગયા. કસ્ટડીનું ડોર એમની પાછળ સ્લેમ થઈ ગયું. ડોક્ટર રેડ્ડીને એના કાયમના સ્થાન અગર ડેથ પેન્લ્ટીના એંધાણ આપતું ગયુ. એમની પાછળ કન્ફેશન વાતચીતનો વિડિયો રેકોર્ડ થઈ ગયો હતો.
વિધુર વ્યથા.
એક એઈટી પ્લસ વયસ્ક વડીલે મને નામથી બોલાવ્યો અને મારી સામે આવીને બેઠા. હું એમને ઓળખી ન શક્યો. મારે એમને કહેવું પડ્યું “સોરી, સાહેબ જરા ઓળખાણ ન પડી. હમણાં હમણાં જરા ભૂલી જવાય છે.”
‘સાહેબ સાહેબ શું કરો છો. હું સુરેશ ચોકસી, તમારો સુરીયો. આપણે એપાર્ટમેન્ટમાં બાજુ બાજુમાં આટલો સમય રહ્યાં, સાથે ખાધું પીધું તે બધું જ પાણીમાં?’
‘ઓહ! સુરેશભાઈ તમે? તમે તમારો ચકલો આટલો બધો બદલી નાંખ્યો તે ન જ ઓળખાવને? મારે તો તમારા ચરણસ્પર્શ કરવા પડે એવા થઈ ગયા છો. કેટલા વર્ષે મળ્યા!’
મારા કરતા પણ સુરેશ ચાર વર્ષ નાનો. સેવન્ટીઝમાં અમેરિકામાં અમારી જીંદગી એક સાથે એપાર્ટમેન્ટમાં શરૂ થઈ હતી. થોડો સમય એક જ લેબમાં કામ પણ કર્યું હતું. એમને બે નાના છોકરા અને એક દીકરી, તક મળતાં સ્માર્ટ અને ઉત્સાહી સુરેશ, કંપની અને સ્ટેટ બદલતો, આગળ વધતો જ ગયો. અમારો સંપર્ક સદંતર જ તૂટી ગયો હતો. સાંભળવા મળ્યું હતું કે પેન્સિલવેનિયામાં સ્થાયી થયો છે. ત્યાર પછી મળવાનું પણ થયું જ ન હતું. અમારું જીવન વહેતું રહ્યું હતું.
ઓક ટ્રી પરની એક રેસ્ટ્રોરાંટમાં હું બેઠો હતો. મારી સામે આવીને સુરેશ બેઠો. એના દેખાવ જ એવો હતો કે હું એને સૂરીયો તો શું પણ સુરેશનો તુંકારો પણ ન ખરી શક્યો. લગભગ ચાળીસ વર્ષ પછી મેં એને જોયો.
“સરલા ક્યાં છે? એને એકલા મૂકીને ક્યાં રખડવા માંડ્યું છે?”
‘સરલા જ મને રખડતો મૂકીને ઉપર ચાલી ગઈ.’
‘ઓહ, આઈ એમ સોરી? શું થયું હતું?’
‘કેન્સર, લિવર ટ્યુમર.’
સરલા. મીઠો સ્નેહાળ સ્વભાવ. હું ટિખળ કરું તો યે મને મોટા તરીકે આદર આપે. હસતી જ રહે. બાળકો માટે પ્રાઉડ મધર. પતિ માટે પ્રેમાળ પત્ની.
‘કેટલો સમય થયો?’
‘ચાર વર્ષ થયા. હું તો સાવ એકલો પડી ગયો છું.’
‘નરેશ, મનિષ, પ્રિયંકા.’ મેં એના બાળકો વિશે પૂછ્યું.
‘નરેશ કાર્ડિયોલોજીસ્ટ છે, કેલિફોર્નિયામાં સેટલ થયો છે. અમેરિકન નર્સને પરણ્યો છે. બે દીકરી છે. મનિષ અને પ્રિયંકા ઈન્ડિયન ને જ પરણ્યા છે. મનિષનો બિઝનેસ છે. ફ્લોરિડામાં સેટ થયો છે. બધા પોત પોતાની રીતે સુખી છે. પ્રિયંકા શિકાગોમાં છે. સારી જોબ છે. જમાઈ પણ સારો છે.’
‘તમારું કેમનું છે?’
‘હું તો છું ત્યાનો ત્યાં જ છું. ન્યુ જર્સી જ દ્વારકા અને પઢરપૂર. દીકરાની સાથે જ રહું છું.’
‘સુરેશભાઈ, દીકરા દીકરીનો સુખી સંસાર તો છે, પછી એકલા શાના? શું કાઈ પ્રોબ્લેમ છે? છોકરાઓ રાખતા નથી?’
‘એવું તો કેમ કહેવાય? સરલા ગઈ પછી મોટાએ તો કહ્યું હતું થોડો સમય રહેવાય એમ આવજો.’
‘હા, કહ્યું હતું “થોડો સમય.’
‘હું થોડો સમય રહ્યો પણ ખરો. ઘરમાં બધા જ એમના કામમાં. હોય, આપણે માટે એ કાંઈ નવી વાત થોડી છે કે કોઈએ સમજાવવી પડે? પણ દીકરાની જીવનશૈલી મારાથી તદ્દન જૂદી. અમેરિકન નેની રાંધે તે ખાવાનું. ગુજરાતી ખાવાનું તો ભૂલાઈ જ ગયું. મેં તો જોબ હતી ત્યારે બધું જ ખાધું પીધું છે. પણ રિટાયર્ડ થયા પછી ઘરમાં તો દાળ ભાત રોટલી શાક ખાવાની ટેવ પડી ગયેલી. સરલા રોજ ગરમ ગરમ રોટલી બનાવતી. એક પણ દિવસ રૂચી મુજબ ખાવા જ ન મળે. ડોટર ઈન લો હોસ્પિટલમાં નર્સ. બિચારી થાકીને આવે. હોસ્પિટલના દર્દીને જેમ હલ્લો હાય કરે તેમજ મને પણ કરે. બસ એટલું જ. દીકરીઓ સાથે બીઝીને બીઝી રહે. આપણે યુવાન હતાં ત્યારે આપણી હાલત પણ એવી જ હતીને? એની બિચારી પાસે આનાથી વધુ આશા પણ શી રખાય?’
‘દીકરો ઘરે આવે. હું એની રાહ જોઈને બેઠો હોઉં કે બેઘડી એની સાથે બેસીને વાત કરું પણ બિચારાને સમય જ નથી. આવીને સીધો એના ડોગ સાથે રમવા માંડે. મારા પહેલાં એનો ડોગ. એને વૉક કરવા લઈ જાય. સાથે દોડે. બન્નેને એક્સરસાઈઝ તો જોઈએ જ ને! મેં અને તમે અમેરિકામાં નોકરી કરી છે. આપણે બધું જ જાણીયે સમજીએ છીએ પણ હવે એ પચતું નથી. એકલતા સહન થતી નથી અને ટોળામાં ભળાતું નથી. સરલા વગર જીવાતું નથી. અમેરિકામાં નવા આવેલાં આપણે પરાવલંબી ડોસાઓ નથી. આપણે આ દેશમાં નવા નથી. આ કલ્ચર આઘાત જનક ના હોવું જોઈએ પણ પોતાના જ લોહી સાથે પરાયાપણું લાગે એ સહન થતું નથી. બીજું કોઈપણ દુઃખ નહી પણ પોતાપણાની ઉષ્માનો અભાવ સાલે છે.’
‘એવું જ મનિષને ત્યાં. એની સાસુ એની સાથે રહે. ઘરમાં એનું જ વર્ચસ્વ. હું પોતાને ઘેર નહિ પણ દીકરાની સાસુને ઘેર અણગમતો મહેમાન હોઉં એવું જ લાગ્યા કરે છે. એને ત્યાં મને ન ફાવે. બાકી મનિષ ક્યાં ના પાડે છે? બધી જ રીતે સુખ છે પણ એ સુખનો મને સ્પર્શ જ નથી થતો.’
‘અને દીકરીને ત્યાં પણ કેટલો સમય રહેવાય?’
‘બસ એકલો છું. પાસે પૈસા છે. જરૂર કરતાં વધારે છે. દીકરાઓને પણ મારા પૈસાની જરૂર નથી. કહે ડેડી અમારે માટે સાચવવા કે બચાવવાની જરૂર નથી. મોજથી ફરો હરો, વાપરો. એક રાંધવાવાળી બાઈ રાખી લો. સરસ જગ્યાનું ટિફિન બાંધી લો. નરેશની વાઈફ અમેરિકન છે. તે તો કહેતી હતી કે “ડેડી યુ આર યંગ. યુ સૂડ રિમેરી.” પણ કોઈ એમ કહેતું નથી ડેડી બસ અમને તમારા વગર નથી ગમતું. તમે બધું છોડી અમારી સાથે જ રહેવા આવી જાવ.’
‘હું મારી જાતને સમજી શક્યો નથી કે હું શું ઈચ્છું છું. પૈસા છે એટલે મિત્રો જાત જાતની સલાહ આપે છે. આમ કરો તેમ કરો પણ હું કન્ફ્રુઝ છું. દંપતિમિત્રો લાગણી પૂર્વક બોલાવે છે. તેઓ મારા પ્રત્યે સહાનુભૂતી દાખવે છે પણ એ સહાનુભૂતી પણ કઠે છે. એમની સહાનુભૂતિજ મને તેમનાથી ટોળામાંથી જૂદો તારવે છે. જ્યારે સુખી કુટુંબને જોઉં છું ત્યારે એક બળતરા થાય છે. હું એકલો છું. મારી સરલા હયાત હોત તો હું પણ મિત્રો જે આનંદ કરે છે તે હસી માણી શક્યો હોત. દર એક મહિને એક વર્ષ જેટલો ઘરડો થતો જાઉં છું.’
‘લોકો મને સલાહ આપે છે. તમે મારા વડીલ છો પણ આજે હું તમને સલાહ આપું છું. અત્યારની તમારી લાઈફ કેવી છે તે નથી જાણતો; પણ દીકરા સાથે છો તો સુખે દુખે દીકરા સાથે જ રહેજો. એક વાર છૂટા થયા પછી ફરી સાથે રહેવાનું મુશ્કેલ બની જશે. બેમાંથી એક થશો ત્યારે મારા જેવી મનોયાતના ના ભોગવવી પડે.’
‘મારે તો મારા આખરી દિવસમાં મારું કુટુંબ જોઈએ છે. જો હું પહેલાં મર્યો હોત તો સરલાતો સુખે દુખે પણ એક દીકરા સાથે ગોઠવાઈ ગઈ હોત. મારાથી નથી થવાતું. મહિલાના વૈધવ્ય કરતાં પુરુષની વિધુરતા જૂદી જ હોય છે. શા માટે બધાએ સરલાને “સૌભાગ્યવતી ભવ” ના આશીર્વાદ આપ્યા હતા?’
સજળ આંખે સુરેશે કહ્યું ‘મારા મનના દુઃખ માટે હું જ જવાબદાર છું. આવતા સનડે શિકાગો જવાનો છું. થોડા દિવસ દીકરી સાથે રહીશ. પછી મોટાને ત્યાં જઈશ. એ તો બોલાવે છે પણ મને જ ગોઠતું નથી.’
હું સુરેશને કોઈ આશ્વાસન આપી ન શક્યો. માત્ર એના માથા પર હાથ ફેરવ્યા કર્યો. એ જેમની સાથે આવ્યો હતો એઓ આવી પહોંચ્યા. ફિક્કું હસીને આંખ નૂછીને એ ચાલી નીકળ્યો.
શું આ હાલત માત્ર સુરેશની જ છે? શું આ માત્ર અમેરિકાના ગુજરાતી વિધુરની જ વાત છે? શું દરેક સંતાન એમના બાપને હડધૂત કરે છે? આ પરિસ્થિતિમાં ક્યાં, કોનો અને કેટલો વાંક કાઢી શકાય એમ છે? આ કોઈ શારીરિક કે આર્થિક રીતે રીતે નિઃસહાય વિધુર-વિધવાની વાત નથી. આધેડવયની સીમા પર પહોંચેલ દરેક વ્યક્તિએ પોતાના ભાવીજીવનનો ચિતાર અત્યારે જ કલ્પીને માનસિક તૈયારી રાખવાની જરૂર છે.
પ્રવીણ શાસ્ત્રી અને મિત્રોની વિવિધ વાતો 
ખરી ગુરુદક્ષિણા
બાકી કીડની વેચાય અને તેની આંતરરાષ્ટ્રિય ધોરણે ચોરી થાય
પ્રચારમા મદદ કરવા વિનંતિ કીડની -1
‘સાંભળો શરીર શું કહે છે?’ – શરીર પહેલા તો આપ સૌને નવા વર્ષની શુભકામના પાઠવે છે! આપ શરીરની વાતો સાંભળી, અમલ કરી, સારી તંદુરસ્તી પામો એ જ પ્રાર્થના!
ફેન્ટાસ્ટીક વોયેજ જેવી માનસિક સબમરીન આપણે બનાવી. એ ફિલ્મમાં સબમરીન થોડો સમય જ ટચુકડી રહી શકતી અને એટલા સમયમાં કામ પૂરું કરવું પડતું. આપણે પણ એવી સમય મર્યાદામાં રહી લોહીની નદીઓમાં ફરી રહ્યા છીએ અને લોહીના બધા કણ સાથે વાત કરી. હવે આપણે સફરની મજા લઈએ. જે લોકોએ રોલર કોસ્ટર ની મજા માણી હશે એ જાણતા હશે કે ઉપર જતી વખતે રાઈડ થોડી ધીમી હોય છે – ખાસ કરીને અંત ભાગમાં. છાતી તરફ પહોંચતા લોહીનું પણ એવું જ થાય છે। પણ પછી શ્વાસ અંદર લેતા પહેલા જે શૂન્યાવકાશ સર્જાય છે તેથી લોહી હૃદયમાં ઝડપથી પાછું ફરે છે. હૃદયને તો આપણે મળી લીધું છે. એટલે હવે લોહી બીજે ક્યાં લઇ જાય છે તે જોઈએ. ડાબા હૃદયમાંથી એકદમ ધસમસતી સફર શરુ થઇ – જાણે રોલર કોસ્ટર નો છેલ્લો મોટો કૂદકો! છાતીમાં ગોળ ફરીને અમે પેટમાં પહોચી ગયા – પેટના પાછળના ભાગમાં મુઠ્ઠી જેટલા 2 અવયવો શરીરના સફાઈ કામદાર છે. ચાલો, આજે આપણે કીડની સાથે વાત કરીએ.
2હું: આવો કીડનીજી – અમારા કાર્યક્રમમાં તમારું સ્વાગત છે.તમારા વિષે પ્રાથમિક માહિતી આપો.
કી: તમે કહ્યું એમ અમે પેટના પાછળના ભાગમાં આવેલા મુઠ્ઠીભર બે અવયવો છીએ. અમારો આકાર ખાવામાં વપરાતા લાલ બિન જેવો કે વાલ જેવો છે. લીવરની નીચે હોવાને લીધે મારું જમણું અંગ થોડું નીચું છે. અમારા વાઈટલ સ્ટેટસ છે – 12*6*4 સે.મી. અને વજન લગભગ 150 ગ્રામ. રીનલ આર્ટરી અમને લોહી પૂરું પાડે – હૃદયના ધબકારા માંથી 20% લોહી દર વખતે અમને મળે છે – અને લોહીમાંથી અમે બનાવેલો પેશાબ યુંરેટર દ્વારા યુરીનરી બ્લેડર માં પહોંચે.
અમારા શરીરના કાર્યક્ષમ અંગને નેફરોન કહેવાય છે. દરેક કિડનીમાં લગભગ 10 લાખ નેફરોન છે. દરેક નેફરોનના બે મુખ્ય ભાગ છે – ગ્લોમેરુલસ જે ચારણી નું કામ કરે છે જેથી લોહીનું પ્રવાહી એમાં વહે અને ટ્યુબ્યુલ જેમાં પ્રવાહી/ક્ષાર પાછા એબસોર્બ કરવામાં આવે. રોજ લગભગ 200 લીટર પ્રવાહી અમારી ચારણી માંથી પસાર થાય અને મોટાભાગનું પ્રવાહી અને જરૂરી ક્ષાર અમે પાછા લઇ લઈએ – ફક્ત દોઢ થી બે લીટર જેટલું પેશાબ તરીકે બહાર ફેંકાય.
હું: એટલે આ નેફરોન પરથી તમારી ઘણી બીમારીઓના નામ પડ્યા છે – જેમકે નેફ્રાઈટીસ અને નેફ્રોટીક સિન્ડ્રોમ.
કી: હા, અમારું ગ્રીક નામ છે નેફ્રોસ અને એટલે અમારી સારવાર કરનાર તબીબને તમે નેફ્રોલોજીસ્ટ કહો છો। આપણી ભાષામાં અમને મૂત્રપિંડ અથવા ગુર્દા પણ કહેવાય છે. અમારું લેટીન નામ છે રીનીસ જેના પરથી આવ્યું રીનલ. રીનીસ નો અર્થ થાય છે લગામ. આદિકાળ માં પશ્ચિમી સંસ્કૃતિમાં અમને વૃત્તિઓ પરની લગામ ગણવામાં આવતી!
હું: વાહ, વાહ! તો હવે તમારા કાર્યો વિષે જણાવો.
કી: આમ તો અમારા ઘણા કાર્યો છે – પણ બધા એટલા જાણીતા નથી.
1. અમારું અગત્યનું કામ છે શરીરમાંથી કચરો સાફ કરવાનું જે વિષે લગભગ બધાને ખબર હોય છે. ખોરાકમાંથી મળેલા કે શરીરમાં બનેલા નકામાં કે ઝેરી પદાર્થો શરીરને નુકસાન પહોચાડી શકે એટલે અમે એવી વસ્તુઓને પેશાબ વાટે બહાર ફેંકી દઇયે .
2. પાણી અને ક્ષાર ના સમતોલનની જાળવણી – અમે અમારા શરીરની જરૂરીયાત પ્રમાણે પાણી અને ક્ષારને સાચવીએ અથવા બહાર કાઢીએ. ઘણા લોકો અમુક દિવસે બહુ મીઠુ ખાય અને પછી ઉપવાસના દિવસે બિલકુલ બંધ કરી દે કે પ્રવાહીની માત્રા માં બહુ ફેરફાર હોય પણ અમે સામાન્ય રીતે એ બધાને પહોચી વળીયે. પાણી ની સાથે સોડીયમ, પોટેશિયમ, કેલ્શિયમ, મેગ્નેશિયમ વગેરેનું સમતોલન અમે જાળવીએ જેથી લોહીની ઘનતા એક પ્રમાણમાં જળવાઈ રહે.
તે ઉપરાંત શરીર જયારે આરામ કરતુ હોય ત્યારે અમે વધારે તીવ્ર – ઓછા પાણી વાળો પેશાબ બનાવીએ જેથી પેશાબની માત્ર ઓછી રહે અને વારે વારે ઊંઘમાં ખલેલ ના પડે.
3. એસીડ-બેઈસ બેલેન્સ નું સમતોલન – શરીરના બધા અંગો બરાબર કામ કરી શકે એ માટે લોહીનું એસીડ-બેઈસ બેલેન્સ બરાબર સમતોલ રહે એ બહુ જરૂરી છે. એ અમે ફેફસા સાથે ભેગા મળીને કરીએ.
4. બ્લડ પ્રેશરનું નિયંત્રણ – અમે પાણી અને સોડીયમ કેટલું છોડવું એ નક્કી કરીને પ્રેશરનું નિયંત્રણ કરીએ. તે ઉપરાંત અમે રેનિન નામનું હોર્મોન બનાવીએ જે બ્લડ પ્રેશરના કંટ્રોલ માં અગત્યનો ભાગ ભજવે.
5. લાલકણ ના ઉત્પાદન પર પ્રભાવ – અમે શરીરને ઓક્સીજન ઓછો પડે તો એરીથ્રોપોયેટીન નામનું હોર્મોન બનાવીએ – જેને કારણે બોન મેરો લાલકણ બનાવે.
6. હાડકા અને શરીરના અનેક અવયવો માટે જરૂરી એવા વિટામીન ડી નું અમે એક્ટીવ રૂપ બનાવીએ.
7. શરીરમાં ખાંડ નું પ્રમાણ ઘટે તો અમે પણ લીવર ની જેમ ગ્લુકોઝ બનાવીએ.
હું: તમારા કાર્યો તો ખરેખર અટપટા અને વિવિધ છે.ઘણી વખત તમે અટકી જાઓ ત્યારે જ ખ્યાલ આવે કે તમે આટલા બધા કામ કરતા હતા!
કી: એ તો છે જ. ઘણા અવયવોની કાર્યશક્તિ વિષે બધાને ખ્યાલ નથી હોતો. પણ કુદરતે અમને ભરપુર અને જરૂરતથી ખૂબ વધારે ક્ષમતા આપી છે. એનો ફાયદો એ છે કે થોડો ઘણો બગાડ હોય તો પણ અમે અમારું પૂરું કામ કરી શકીએ. નુકસાન એ છે કે 70% થી વધુ બગાડ ન થાય ત્યાં સુધી કોઈને કઈ ખબર પડતી નથી. ઘણા લોકોને તો અમારું કામ 90% થી ઓછું થઇ જાય ત્યારે જ ખ્યાલ આવે છે કે અમારો પણ ખ્યાલ રાખવો જોઈએ અને કમનસીબે ત્યારે બહુ મોડું થઇ જાય છે!
હું: તો હવે એ કહો, કે તમારી તકલીફોના મુખ્ય લક્ષણો કયા છે?
કી: લક્ષણો કયા છે એ અમારો રોગ કયો અને કેટલી ઝડપથી આગળ વધે છે એના પર નિર્ભર છે. તે ઉપરાંત અમને અસર કરતા પરિબળ લોહીમાં હોઈ શકે, અમારા શરીરમાં હોઈ શકે કે અમારી બાદ યુરેટર કે પેશાબ ની કોથળીમાં હોઈ શકે.
પણ અમારું મુખ્ય કામ યુરીન/પેશાબ બનાવવાનું છે એટલે મોટા ભાગના લક્ષણો એની સાથે જોડાયેલા છે.
જયારે અમને ઓચિંતી બહુ તકલીફ પડે તો અમારું કામ ખોરવાઈ જાય અને એને કારણે પેશાબ એકદમ ઓછો થઇ જાય કે તદ્દન બંધ થઇ જાય. આવા કેસમાં રોજના દોઢ-બે લીટરની જગ્યાએ અમે 300 એમ એલ થી ઓછો પેશાબ બનાવી શકીએ. આને એક્યુટ રીનલ ફેઈલ્યર કહેવાય અને તે વખતે અમારી અને શરીરની ખૂબ કાળજી રાખવી પડે. એનાથી વિપરીત અમારી ક્રોનિક તકલીફોમાં અમારી તીવ્રતા વધારવાની શક્તિ પર અસર થાય છે જેને લીધે કોઈ વાર વધુ પડતો પેશાબ થાય છે – ખાસ કરીને રાતના.
પથરી જેવી તકલીફોમાં અસહ્ય પેટનો દુખાવો થઇ શકે. આ દુખાવો શરીરને બેવડ વાળી નાખે એવો હોય છે. અમારી અંદર રહેલી પથરી ઘણી વાર શાંત બેસી રહે છે પણ તે જો યુરેટર માં અટકે તો બહુ દુખાવો કરે છે. અમારી સીસ્ટમમાં ઇન્ફેકશન લાગે તો તાવ, ઉલટી વગેરે સાથે પેશાબમાં બળતરા થઇ શકે અને પેશાબમાં લોહી પણ જઈ શકે.
બ્લડ પ્રેશર સાથે અમારો સંબંધ કારણ-અસર (કોઝ-ઈફેક્ટ)નો છે. અમારા રોગમાં પ્રેશર વધે છે અને વધારે પ્રેશર અમને નુકસાન પહોચાડે છે. એટલે એ પછી એક વિષચક્ર બની જાય છે.
હું: તમારી તકલીફ વિષે જાણવા માટે કઈ તપાસ કરી શકાય?
કી: મુખ્ય છે લોહી, પેશાબ ની તપાસ અને ઇમેજિંગ.
લોહીમાં ક્રિયેટીનીન અને યુરિયાની તપાસ અમારી તકલીફ છે કે નહિ એનો ખ્યાલ આપે છે. પણ અમે આગળ જણાવ્યું તેમ, રોગ આગળ વધે પછી જ તે વધે છે. અમારા ક્રોનિક રોગમાં હિમોગ્લોબીન ઘટે છે અને ઇન્ફેકશનમાં શ્વેતકણ વધે છે. તે ઉપરાંત અમારો રોગ ખબર હોય તે પછી બીજી તકલીફ નિવારવા માટે લોહીમાં બીજી ઘણી તપાસ કરી શકાય જેમ કે સોડીયમ, પોટેશિયમ કેલ્શિયમ જેવા ક્ષાર, યુરિક એસીડ, પ્રોટીન વગેરે.
પેશાબની તપાસ ઘણી માહિતી આપી શકે છે. સાદી તપાસ ઉપરાંત ડાયાબીટીસ માં અમારી તકલીફ વહેલી પકડવા માટે માઈક્રાલ ટેસ્ટ કરી શકાય છે.
ઇમેજિંગ માં મુખ્ય છે સોનોગ્રાફી – એનાથી ઘણી માહિતી મળે છે. તે ઉપરાંત પેટના સાદા એક્ષ-રે, ખાસ ડાઈ ના ઇન્જેક્શન આપીને એક્ષ-રે કે સીટી સ્કેન કરવાથી પણ અમારા વિષે વધુ જાણવા મળે છે.
હું: આભાર કીડનીજી – તમારા વિષે પ્રાથમિક માહિતી આપવા બદલ.