શૃંગારશતક (૩)- સંભોગવર્ણન

મિત્રો, હમણાં થોડા સમય પહેલાં, મે ૨૦૧૬ માં શ્રી મધુ રાય સંપાદિત વાર્તા માસિક “મમતા” નો શૃંગાર અંક પ્રગટ થયો હતો. મમતા ભલે નવોદિત વાર્તાકારોનું માસિક ગણાતું હોય પણ મોટાભાગના (મારા સિવાયના) સિધ્ધ હસ્ત લેખકોની રચના વાંચવા મળે છે. એમાં લેખ અને વાચક પ્રતિભાવને બાદ કરતાં નવ નવલિકામાંથી પાંચ નવલિકાઓ મહિલા લેખિકાઓની છે. જેમણે શૃગાર રસને બિભસ્ત રસમાં પ્રવેશ કરાવ્યા વગર સ-રસ રીતે માત્ર તન નહિ પણ મનની લાગણીને સ્પર્શતી વાતો નિઃસંકોચ રીતે કરી છે. શૃંગાર હવે આભડછેડનો વિષય રહ્યો નથી.

ગુજરાતી લેક્ષિકોનમાં શૃંગાર રસ વિષે આ માહિતી છે.

રતિ જેનો સ્થાયી ભાવ છે તેવો કાવ્યનો એક રસ. (કાવ્ય.)

નવ માંહેનો એક રસ; પ્રેમ વિષેનો રસ; પ્રેમરસ. જે રસદ્વારા સ્ત્રીપુરૂષનો પ્રેમ વ્યક્ત થાય છે અને જેનાથી કામોદ્દીપ થાય છે તેને શૃંગાર રસ કહેવામાં આવે છે. આ રસના અધિષ્ટાતા દેવ શ્રીકૃષ્ણ અને કારણરૂપ રતિ અથવા અનુરાગ છે. આ રસનો રંગ શ્યામ કલ્પ્યો છે. પ્રાચીન રસશાસાત્રના આદિ પ્રણેતા ભરતમુનિએ જે આઠ રસ સ્વીકાર્યા છે તેમાંનો શૃંગાર એક રસ છે. તેમાંના શૃંગાર, રૌદ્ર, વીર અને બીભત્સ એ ચારને તેમણે મુખ્ય અથવા પ્રકૃતિ રસ ગણ્યા છે અને બાકીના ચાર હાસ્ય, કરૂણ, અદભુત અને ભયાનકના અનુક્રમે ઉત્પાદક કહ્યા છે. ઉપર્યુક્ત મુખ્ય ચાર રસમાં પણ શૃંગારનું સ્થાન સૌ પ્રથમ છે અને એનું આનંદદાયિત્વ અજોડ છે. સમસ્ત વિશ્વસાહિત્યમાં જે વ્યાપકતાથી એને બહલાવવામાં આવ્યો છે, એ જોતાં એને રસરાજ કહીએ તો પણ અત્યુક્તિ ન ગણાય. રસશાસ્ત્રીઓએ પણ તેને આદિમ રસ કહ્યો છે. પરંતુ ભોજ નામનો અલંકારિક તો શૃંગાર સિવાયના અન્ય રસોને સ્વીકારવાની જ ના પાડે છે. એની દષ્ટિએ શૃંગાર જ એક માત્ર રસ છે. વળી એ કહે છે કે, શૃંગારના અન્વયથી કાવ્યમાં કમનીયતા આવે છે અને એની ગેરહાજરીમાં કાવ્યનાટકાદિ તો શું પણ સમસ્ત જગત પણ નીરસ બની જાય છે. કામનો ઉદ્ભેદ એ શૃંગ અને એમા આગમનનો હેતુ એટલે શૃંગાર. શૃંગારની પ્રશંસા કરતાં ભરત કહે છે કે, જગતમાં જે કાંઈ શુચિ, મેધ્ય, ઉજ્જવળ કે દર્શનીય હોય તેને શૃંગારની ઉપમા આપી શકાય. મમ્મટાચાર્યના મતે શૃંગારના બે ભેદ છે: (૧) સંભોગે અથવા સંયોગ અને (૨) વિપ્રલંભ. આમાંના પ્રથમ સંભોગના અવાંતર ભેદો, પરસ્પરાવલોકન, આલિંગન, અધરપાન, પરિચુંબન વગેરેનાં આનન્ત્યને લીધે શક્ય નથી. પરંતુ જેમાં નાયિકાએ અને નાયકે પ્રેમનો પ્રારંભ કર્યો હોય તેવા (અ) નાયિકારબ્ધ અને (બ) નાયકારબ્ધ એમ બે પ્રભેદો, સગવડને ખાતર આપણે પાડી શકીએ. સંભોગ અને વિપ્રલંભ શૃંગારના આ બે મુખ્ય પ્રભેદો વિષે એક બીજી વાત એ પણ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે, વિપ્રલંભ વિના સંભોગ ખીલી શક્તો નથી. કુમારસંભવમાં શિવ અને પાર્વતીના અભિલાષ વિપ્રલંભ પછી નિરુપાયેલો સંભોગ સુપુષ્ટ અને સુચર્વણીય બન્યો છે. શૃંગારના સંભોગ અને વિપ્રલંભ એવા બે ભેદો ઉપરાંત ભરત અને ભોજ જેવા અલંકારિકો માનવજીવનના ચાર પુરુષાર્થનું અવલંબન લઈ ને ધર્મશૃંગાર, અર્થશૃંગાર, કામશૃંગાર અને મોક્ષશૃંગાર એવું પણ વર્ગીકરણ કરે છે. આમાં એક પત્નીવ્રતવાળા ગૃહસ્થના પ્રેમને ધર્મશૃંગાર, ઉદયનનાં પદ્માવતી સાથેના લગ્નને અથવા વેશ્યાગમનથી તંદુરસ્તી અને ધનનો નાશ થશે એવા ઇરાદાથી પોતાની પત્ની પ્રત્યે દાખવેલા પ્રેમને અર્થશૃંગાર, ઉદયન જેવા પ્રણયી, અથવા અગ્નિવર્ણ જેવા લંપટના પ્રેમને કામશૃંગાર અને જેમાં ગૃહસ્થ પોતાની પતિવ્રતા સ્ત્રી સાથે મોક્ષની આકાંક્ષાથી પ્રેરાઈને પ્રેમ કરે છે, તેને મોક્ષશૃંગાર કહે છે. અલબત આ વર્ગીકરણ અન્ય રસમીમાંસકોએ બહુ સ્વીકાર્યું જણાતું નથી. શૃંગારરસનું સુંદર, સફળ અને સુરુચિપૂર્ણ નિરૂપણ કાલિદાસે મેઘદૂત અને શાકુંતલમાં, ભવભૂતિએ માલતીમાધવમાં, ભાસે સ્વપ્નવાસવદત્તમાં, હર્ષે રત્નાવલીમાં, બાણભટ્ટે કાદંબરીમાં, શૂદ્રકે મૃચ્છકટિમાં અને જયદેવે ગીતગોવિંદમાં કર્યું છે. ઉપર્યુંક્ત કાવ્યનાટકાદિ ઉપરાંત અશ્વઘોષનું સૌન્દરનન્દ, ઘટકર્પરકાવ્ય, પ્રાકૃતકવિ હાલનું સત્તસઈ ( સપ્તશતી ), બિલ્હણનું ગણાતું ચૌરપંચાશિકા, અમરુ કવિનું અમરુશતક, ગોવર્ધનનું આર્યાસપ્તશતી, ભર્તૃહરિનું શૃંગારશતક અને જગન્નાથનું ભામિનીવિલાસ – એ બધામાં પણ ભિન્ન દષ્ટિકોણથી, છતાં ઓછેવત્તે અંશે સફળતા પૂર્વક, શૃંગારનું આલેખન થયું છે.

શૃંગારથી મનમાં ઉત્પન્ન થતો રસ કે આનંદ.

શૃંગારનો ઉપભોગ; વિષયવાસનાની તૃપ્તિ.

“ભર્તૃહરિનું શૃંગારશતક” વિષે શ્રી અશોક મોઢવિયાની વિચારયાત્રાની લિન્ક મૂકી છે.

ગદ્યને બદલે જ્યારે શૃગાર પદ્યમય બને ત્યારે તે મારા જેવા કાવ્યઢને પણ કાવ્યપ્રેમી બનાવી દે. આવું જ બન્યું છે જ્યારે મેં ફેસબુક પર મારી એક મહિલા મિત્ર અસ્મિતાબેન શાહની એક કાવ્ય રચના વાંચી. એક સરસ ચિત્ર સર્જાઈ ગયું. વિષયને અનુરૂપ હોઈ એમની મંજુરી અને પ્રસાદી તરીકે એમનું કાવ્ય રજુ કરું છું. આશા છે કે આપને પણ આ જ અનુભૂતિ થશે

 

પ્રિયે,
ઉન્નત ગીરીશીખરો સમ દિશે તારા આ ઉન્નત પયોધરો,
જેને તે બાંધ્યા છે કસકસીને ,જેમ હું તને જક્ડું પ્રણય પ્રાશમાં,
મંદ શીતળ સમીર લેહારાય ને વિખેરે તુજ ઉપવસ્ત્રને,
ને ઠાલા જ રહે છે, તુજ બધા જ પ્રયત્નો ઢાક્વાને,
ને હું સંમોહિત ,જોઉં ગીરીશીખરને કે પકડું તુ જ ઉપવસ્ત્ર ને,
સમાધિસ્થ મન ત્યાગી ને સહુ ધ્યાન તુજ માં ધ્યાનસ્થ,
જેમ ઝુકી ને ડાળ ચૂમે ખીલેલા કુસુમને એમ હું,
વિખેરાયેલી તારી લટો ને અંગુલી સ્પર્શ આપી રહું સ્વપ્નમાં,
વિસ્ફારિત નજરથી તાકી રહું ,તારા આ લોભામણા ઉપવસ્ત્રને,
ને લપસાવતા તુજ મખમલી અંગને,
આ અંગો નાં મરોડ મને કેટલોય મરોડે ?
ક્યાં તને સમજાય છે ?
તુ તો બસ! શકુંતલા બની વન વન ઘૂમે,
ને હું રાજા દુષ્યંત ની જેમ સમીર ની ઈર્ષ્યા માં ,
મદહોશ વિસ્ફારિત નેત્ર થી બસ તાકી રહું મુમુક્ષ બની,
તને ચાહી ને પામવાની અતુટ ઈચ્છા માં બસ,
સર્વત્ર તુ જ તુ દીસે છે…પ્રિયે…..
અસ્મિતા

રિબ્લોગ સૌજન્યઃ

ભર્તૃહરિ કૃત “શૃંગારશતક” માંથી વેબગુર્જરીમાં પ્રગટ થયેલ શ્રી અશોક મોઢવિયાની વાંચન યાત્રાનો આ લેખ પણ વાંચવા જેવો છે.

વાંચનયાત્રા

નમસ્કાર, આજે ભર્તૃહરિ કૃત “શૃંગારશતક” માંથી થોડા વધુ મુક્તકો માણીશું. આ પુસ્તકનાં લગભગ ૨૦ (ક્રમાંક ૨૦ થી ૪૦) જેટલા શ્ર્લોકોમાં યુગલની રતિક્રિડાનું રસિક વર્ણન કરાયું છે. જો કે તેમાં લગભગ ક્યાંય, આ પ્રકારના વિષયને વર્ણવતા, અત્યારનાં અમુક સાહિત્ય જેવું છીછરાપણું કે અભદ્ર લાગે તેવું વર્ણન નથી. લેખકશ્રીએ આ મુક્તકોને ભર્તુહરિ દ્વારા દોરાયેલા શબ્દચિત્રો કહ્યા છે. અને વાંચકમાં થોડી પણ કલ્પનાશક્તિ હશે તો તેમને આ શબ્દચિત્રો નજર સમક્ષ જીવંત થતા દેખાશે. હા! યુવાનો માટે આ એક સ__રસ જાતીય શિક્ષણનો પાઠ બની રહે તેમ છે.  કોઇને કદાચ આ થોડું કામુક લાગે ! પરંતુ યાદ એ રાખવાનું છે કે આ લખાણ લગભગ ૬ટ્ઠી સદી આસપાસ લખાયું છે, અને અત્યારે આપણે વધુ સુધરેલા એવા ૨૧મી સદીનાં લોકો છીએ, કે જેઓ હજુ શાળાઓમાં જાતીય શિક્ષણ આપવું કે નહીં, અને આપવું તો કઇ રીતે આપવું, તેની ચર્ચાઓ કરે રાખે છે. અને યુવાનો કુદરતનાં ક્રમ પ્રમાણે જરૂરી સમયે, જરૂર પુરતું શીખી જાય છે, પરંતુ સમજી શકતા નથી !!!

અહીં થોડા વિણેલા મુક્તકો જ…

View original post 617 more words