મારા ધાર્મિક વિચાર-વર્તન

 

” Who Am I ”

જાતે જ જાતને ઓળખવી જોઈએ

     મારી જાતને ઓળખવાના પ્રયાસ રૂપે આજે   ફરી એકવાર પ્રમાણિકપણે મારું પોતાનું, મારા અત્યાર સૂધીના જીવનનું, મારા વિચાર અને વર્તનનું વિહંગાવલોકન (Bird eye view)  કરવા માંગુ છું.  હું કોણ છું?  હું કેવો છું?  અને શા માટે અથવા કયા કારણે હું છું તેવો છું. મારા જન્મથી આજ સૂધીના ઘડતર માટેના પરિબળો પણ તપાસવા રહ્યા.

     આ પહેલા મેં પરાવલંબી ઓળખની વાત કરી હતી. અને હવે  આત્મનિરીક્ષણ. મારા અંગત વિચારો માત્ર હું જ જાણું છું. મારા વિચારોની સાચી અભિવ્યક્તિ અન્યો સમક્ષ કરું છું કે દંભયુક્ત મઠારેલી વાતો જ રજું કરુ છું, એ માત્ર હું જ જાણું છું. મારી સાથે સંકળાયલી, મને જોનાર, જાણનાર કે સાંભળનાર વ્યક્તિ, કે મારા લખાણ વાંચનાર વાચક માત્ર મારા કથન કે કોરિયોગ્રાફી પ્રમાણે જ મારા વિચારોનું મુલ્યાંકન કરે છે. મારી સફાઈદાર વર્તણુક કે જાહેર વર્તન મુજબ મને માપે છે. એટલે ખરેખરતો મારી પરાવલંબી ઓળખ પણ કેટલેક અંશે મારા પોતાના નિયંત્રણ હેઠળ છે.

     હું બધી બાજુથી ઘડાયલો સમાન પાસા વાળો હીરો નથી. હું એક અનિયમિત આકારનો પથરો છું. એની એક તરફ મારી આસ્તિકતા નાસ્તિકતાની ન સમજાય એવી બાજુ છે.

     તો આજે મારે મારા ધાર્મિક વિચાર-વર્તનની વાત કરવી છે.

     હું ગાઈ વગાડીને લોકોને કહેતો ફરું છું.  જો અસલના ગુજરાતની શાળાઓના ધારા ધોરણ પ્રમાણે પરીક્ષામાં ૩૫% માર્કે પાસ થવાતું હોય તો હું ૩૦% ધાર્મિક છું. ૩૦% રેશનાલિસ્ટ છું….બન્નેમાં નાપાસ  છું.   બાકીના ૪૦%? હું,   હું જ છું.   પણ હું કોણ?  ફરી પાછો એજ પ્રશ્ન.

     ચાલો આજે હું સ્વેચ્છાએ આપની અદાલતમાં મારી કેફિયત રજુ કરું. આપ જ નક્કી કરો કે હું ધાર્મિક છું? નાસ્તિક છું?  દિશાહિનમુર્ખ છું?

     મારા પિતામહે કાશીમા વેદાભ્યાસ કરેલો. સુરતની સૂર્યપુર સંસ્કૃત પાઠશાળાના કર્મકાંડાચાર્ય તરીકે એમનું જીવન પર્યંત શિક્ષણ  પ્રદાન . પિતા અને કાકાઓ, મામાઓ, ફૂઆ અને અન્ય કુટુંબીજનો સૌ શિક્ષક કે શિક્ષણ ક્ષેત્રમાં. એમાંથી કેટલાકે નિવૃત્તિ ની પ્રવૃત્તિ તરીકે મર્યાદિત રીતે યજમાનવૃત્તિ અને કર્મકાંડ અપનાવેલું.

     મારી બાએ ઘરના સ્થાપિત દેવતાના પૂજન અર્ચન અને વ્રત ત્યૌહારની પેઢીદરપેઢી ચાલતી આવેલી પ્રણાલિકા શ્રદ્ધા પૂર્વક ચાલુ રાખેલી. માત્ર ઘરના દેરાસરના જ દેવતાનું દૈનિક પૂજન નહીં પણ તુળસી ક્યારા અને ઘર પાસેના પિપળાના ઝાડનું પણ પૂજન અને પ્રદ્ક્ષિણા. બહાર ઓટલા કે અગાસીમાં જઈને સૂર્ય પુજન. એ આચમનીમાં પાણી લઈ અંજલી આપતી. ફૂલ ચડાવતી. ફૂલ પાછું માત્ર એકાદ ફૂટ જેટલું દૂર બાના પગ પાસે જ પડતું.

     બાર ચૌદ વર્ષની ઉમ્મરે હું હસતો. હું ટીકા કરતો. હું રેશનાલિસ્ટ બનતો ગયો. હા રેશનાલિઝમ શબ્દ હું જાણતો ન હતો. મારી સમજ પ્રમાણે પૂજન અર્ચનની ઠેકડી ઉતારવામાં મને મજા આવતી. બા મારી સામે દલીલ કરી શકે એમ ન્હોતી. કરવા માંગતી પણ ન્હોતી. એ માત્ર શ્રદ્ધાળુ હતી. એની શ્રધ્ધા કોઈને નડતી ન હતી. કોઈને કોઈપણ રીતે નુકશાન કર્તા ન હતી.

     નાનો હતો ત્યારે હું પણ પાઠશાળામાં જતો હતો. અર્થ સમજ્યા વગર પુરાણોક્ત અને વેદોક્ત શ્લોક કંઠસ્ત કર્યા હતા. પુરાણોની વાતો, વાર્તાઓ તરીકે નાનપણમાં ગમતી હતી. આજે પણ ગમે છે. આ રીતે બાળપણ અને કિશોરાવસ્થા, ધર્મ, દેવદેવતા, કે કર્મકાંડ પ્રત્યે સ્વીકાર પ્રતિકારમાં પસાર થઈ . ગયા.   

     ‘વિવેક વિચાર પંથ’  જેવો શબ્દ સાંભળ્યો ન હતો. અમે  માત્ર બે શબ્દોનો ઉપયોગ કરતા.

     “સમજ વગરની અંધશ્રદ્ધા” અને “સુધારાવાદ”.

    પિતામહના પોતાના કોઈ યજમાન નહીં, એટલે કર્મકાંડ ખૂબજ મર્યાદિત. એમનું કાર્ય પાઠશાળાના પગારદાર શિકક્ષક કે ગુરુ તરીકેનું. પિતાજી અને કાકા કર્મકાંડ શિખેલા પણ વ્યવસાયતો સ્કુલમાં શિક્ષક તરીકેનો જ. બસ આ જ વાતાવરણમાં મોટો થયો.

      તે સમયે એટલે કે સદીના પચાસના દાયકામાં સુધારાની ઘેટાશાહીનું હું પણ એક ઘેટું હતું.  બધાજ સામાજિક રીતરિવાજો અને ધાર્મિક ક્રિયાઓ અર્થ વગરની છે એવું હુ માનતો હતો. હજુએ માનું છું. છતાં આજે એના સ્વીકાર માટેનો મારો અભિગમ બદલાયો છે. એ વાત જરા પછી કરીશ.

      શહેરમાં મોટો થયો હતોને! ગ્રામ્ય ભૂત ભૂવા લીંબુ મરચાની સંસ્કૃતિ વિષે ખાસ જાત અનુભવ ન્હોતો. માત્ર સાંભળ્યું જ હતું. મરણોત્તર રુવાજોમાં હું અને મારા સમવયસ્ક મિત્રો તે સમયે પણ માનતા ન હતા. આમ આજની દૃષ્ટિએ અમે રેશનાલિસ્ટ હતા.

       અને મારી સહચરી ખાસ ધાર્મિક પણ નહીં, રેશનાલિસ્ટ પણ નહીં. મંદીરે જવું જ એવું પણ નહીં, ન જ જવું એવું પણ નહીં.

      ૧૯૬૮માં લંડન ગયો? ત્યાં કોઈ મંદીરે જવાનો અવકાશ જ ન હતો.

      એજ પ્રમાણે ૧૯૭૦માં ન્યુ જર્સી. અમેરિકામાં. ભાવનો અભાવ અને અભાવનો ભાવ. બે ચાર મહિને ચાહી ચલાવીને હરે ક્રિષ્ણ ટેમ્પલમા બ્રુકલીન જતા. પ્રસાદ લઈને ગોરીયાઓની ભક્તિને બીરદાવતા ઘરે આવતા.

      સમયાન્તરે ઠેર ઠેર મંદીરો થવા માંડ્યા.  એક સાથે અનેક સામ્પ્રદાયીક મંદીરો  અને મંદીરના લાભાર્થે બાપુઓની કથા સપ્તાહ ઉભરી આવ્યા. ફરી પાછી ઘેલછા અને ટોળાશાહી. મારા કુટુંબમાં  અમને કોઈ બાપૂ પર અહોભાવ નથી. મને કે મારી પત્નીને કોઈ પણ બાપુ પર વારી જઈને ચેલા બનવાની કોઈ લાહ્ય નથી.  ધાર્મિક સંપ્રદાયોની સાથે સાથે રેશનાલિઝમ પણ એક સંપ્રદાય તરીકે ઉપસી આવ્યો. એની ઝનૂન પુર્વકની સમાજ સુધારણા નીતિ થોડી કઠવા માંડી.  કોઈ રેશનાલિસ્ટને બેન્ડ નગારા વગાડીને અમને શીખવવાની જરૂર નથી. મારે મારા જીવનની લગામ કોઈ પણ બની બેઠેલા ગુરુના હાથમાં સોંફવાની જરુર નથી.  કેટલીકવાર માનવીને ખોટા હોવાનું પણ ગૌરવ હોય છે.

      સામાજિક રૂઢીઓ વહેતી રહે છે. બદલાતી રહે છે. માનવીને તેના ઘડતર પ્રમાણેનો માન્યતાનો “કમ્ફર્ટ ઝોન હોય છે” માંબાપ માનતા હોય એના સંસ્કાર ભલે એજ હોય પણ માન્યતાઓનો બદલાવ આવતો જ હોય છે. મેં મારામાં, મારા સંતાનોમાં, અને પૌત્ર પૌત્રીમાં એ પરિવર્તન નિહાળ્યું છે.

     મારામાં એક અવળચંડાઈ ઘૂસી ગઈ છે. હું નાસ્તિકની નજરમાં આસ્તિક તરીકે અને આસ્તિકની નજરે નાસ્તિક ગણાતો આવ્યો છું.   હું હિન્દુ સમાજનું સામાન્ય ઘેટું છું.

      બાના દેવલોક પામ્યા પછી મેં વિચાર કર્યો કે સ્થાપિત મૂર્તિઓને જળમાં પધરાવી વિસર્જન કરવું. પણ ના. યોગિની સ્વેછાએ સેવા કરવાનું સ્વીકારી લીધું. ઘરમાં રોજ એની ભાવના પ્રમાણે પૂજન અર્ચન કરે છે. હવે હું દલીલો નથી કરતો. દેવસ્થાનને શુશોભિત રાખવામાં રસ લઉં છું. જો આરતીના સમયે હાજર હોઉં તો બે હાથ જોડીને ઊભો રહું છું.

      મારે માટે હજુ પણ પૌરાણિક પાત્રો (રામ અને કૃષ્ણ) વિશિષ્ટ માનવો છે છે. એ અંધશ્ર્ધ્ધા નથી એ એક સંસ્કૃતિ છે.

      હું મારી સ્ટુડન્ટ લાઈફમાં ચોમાસાના દિવસો બાદ કરતા હંમેશા ઘરના ઓટલા પર કે અગાસીમાં ખુલ્લા આકાશ નીચે સૂવાનું રાખતો. રાત, મધરાત અને સવારના ધીમી ગતીએ સરતા તારા મંડળોને જોતો. તે સમયે વિચારતો  કેવું વિશાળ છે આ આકાશ! પછી તો વાંચતો થયો. સોલાર સિસ્ટીમ અને અનેક ગેલેક્ષીઓ. હવે વિજ્ઞાન કહે છે બ્રહ્માંડમાં ૪૦૦૦ કરોડ પૃથ્વી જેવા ગ્રહો હોવાની શક્યતા છે. શું કોઈક ગ્રહ પર વિશિષ્ઠ માનવો ન હોઈ શકે? ચતુર્ભુજ માનવો કે દેવો કે દાનવો ન હોઈ શકે?  જેને દેવ કે દાનવો તરીકે ઘણી શકીયે? આતો માત્ર કલ્પના જ છે. હું  મારા જીવનકાળ દરમ્યાન આ જાણી શકવાનો નથી. કંઈ કેટલા બ્રહ્માંડ સર્જન અને બૉસપાર્ટિકલને સમજ્યાનો પોકળ દાવો કરતા હોય છે. હું તો નરી આંખે જોઈ શકાતા તારાઓના નામથી પણ ઓળખી શકતો નથી. અન્ય ગ્રહો અને આકાશગંગાઓ માત્ર પ્લેનેટોરિયમમાં જ નિહાળી છે. ત્યારે વિચારું છું કે કરોડો આકાશગંગાઓ એક કેન્દ્રની ફરતે ફરે છે બસ એજ કાલ્પનિક કેન્દ્રને “સેન્ટર ઓફ યુનિવર્સ” ને હું ઈશ્વર માની લઉં છું. 

      હા, હવે હું સમજ્યા વગરનો અબુધ ધાર્મિક માણસ છું. હું જ્યારે મંદીરમાં માનવીય પ્રતિમા  સામે ઊભો રહું છું ત્યારે આકાશગંગાઓના કેન્દ્રને વિચારું છું. હું તત્વના કેન્દ્રમાં રહેલા પ્રોટોન ન્યુટ્રોનની ફરતે શક્તિના સ્રોતરૂપ ઈલેક્ટ્રોન વિષે વિચારું છું.

      પિતાના એક વિશિષ્ટ શુક્રાણું અને માતાના એક અંડને પ્રણમું છું જેના વડે અદ્ભૂત માનવપિંડ સર્જાય છે.    એજ પ્રમાણે જીવસૃષ્ટિનું સર્જન થાય છે.     એ પ્રકૃત્તિને હું ઈશ્વર માનું છું.      હું ધાર્મિક છું.

      અને મારી આ માન્યતા હોવા છતાં,  હું મારા ઘરના દેવસ્થાન સામે હાથ જોડીને થતી આરતીના દર્શન કરું છું 

     હું પાઠશાળામાં શીખ્યો હતો

          ન તે રૂપં, ન ચાકારો, નાયુધાની ન ચાસ્પદમ

          તથાપી પુરુષાકારો     ભક્તાનામ ત્વં પ્રકાશશે

 

      મને રૂપ, આકાર, મારા હાથમાં કોઈ શસ્ત્ર નથી, મને પગો કે સ્થાન નથી, તો પણ હું મારા ભક્તો માટે પુરૂષના આકારમાં પગટ થાઉં છું.          આ પણ એક કાલ્પનિક આશ્વાસન છે.

      હું એ કાલ્પનિક  પુરુષાકારમાં પ્રભુની અનેક પ્રતિમાઓના દર્શન કરતા પુરુષાકારના તિલકની મધ્યમાંની એક બિંદીમાં બ્રહ્માંડ  ગોઠવવાની કોશીશ કરું છું. ઓઉમના અર્ધચંદ્રની નાની બિંદીમાં જીવના સર્જન ખોળવા કોશીશ કરતો રહું છું.

      જો માનવ સર્જીત સેટેલાઈટ પરથી ઈચ્છીત સંદેશાઓ મેળવી કે મોલલી શકાતા હોય તો આકાશના ગ્રહો અને તારામંડળો પરથી પણ સિગ્નલ આવતા જ હશેને! આપણા દેહને વીધીને કરોડો કિરણો પસાર થતા હશે. તેજ પ્રમાણે જીવંત કે નાશ પામેલા અને સ્ટારડસ્ટ બની ગયેલા દેહની કોઈક ઉર્જા કોઈક બીજી જ પૃથ્વી પર પહોંચતી હશે ને! એ ઉર્જા કોઈક પૃથ્વી પર કોઈક નવા જ જીવનું સર્જન ન કરતું હોય!

      બસ આવા ગાંડી કલ્પનાઓમાં  હું ઈશ્વરી તત્વ ગોઠવવા પ્રયાસ કરું છું. હું ગાડો ધાર્મિક, અંધશ્રધ્ધાળુ માનવી છું.   

      મારી માન્યતા પ્રમાણે હું મારું અત્યાર સુધીનું જીવન કોઈ વ્યક્તિ કે સમાજને હાની કર્તા તરીકે જીવ્યો નથી. મને મારા જીવનથી સંતોષ છે. હું માનું છું કે મારા શેષ જીવન માટે મને કોઈ ઘર્મગુરુ કે રેશમાલિસ્ટના માર્ગદશનની જરૂર નથી.  મારું આતર્ મન એ મારું એક અનોખું વિશ્વ છે. વ્યાવહારિક ધાર્મિક આચાર વિચાર ૩૦% અને સામાજિક કુરિવાજો પ્રત્યેના રેશનાલિઝમના ૩૦% સિવાયના ૪૦%મા મારું અંગત અનોખું વિશ્વ છે. એજ હું છું…એ જ હું છું પણ હજુ એ હું મને ઓળખતો નથી.

      “હું કોણ” ની સીધી સાદી દુન્યવી ઓળખ આ પ્રમાણે છે…

      હું માનું છું કે હું ધાર્મિક છું.  અને પ્રસંગોપાત ધરમના પાયા પર રચાયલા સામાજિક ઉત્સવોમાં પણ મર્તાદિતરીતે  ભાગ લઉં છું. શાસ્ત્રીય રાગોમાં ગવાયલા ભજનોનો રસીયો છું. એક પણ અક્ષર નથી સમજતો પણ આવર્તન સહિતના વેદમંત્રો સાભળવા ગમે છે. હા હું ધાર્મિક છું.

      મારા ધાર્મિક મિત્રો સ્નેહીઓ માને છે કે હું કમકાંડમાં ન માનતો નાસ્તિક છું. છતાંએ  સત્યનારાયણની કથામાં મિત્રોને ત્યાં જાઉં છું. ડાયાબિટિઝ હોવા છતાં પ્રસાદનો શીરો બે વાર આરોગું છું. મેં મારી કેફિયત રજુ કરી આપ મને ક્યો સ્ટેમ્પ મારશો. અંધશ્ર્ધ્ધાળુ, દિશાહિન જે નાસ્તિક?