અત્યાર સુધી અમૃતસર ક્ષેત્રના પ્રસંગોની કેટલીક વાતો કહી. આજે ૧૯૭૧માં યુદ્ધના પશ્ચિમ ક્ષેત્રમાં થયેલી કેટલીક અનેરી કથાઓ અહી ંરજુ કરવામાં આવી છે. વાતો જેટલી રોમહર્ષક છે એટલી જ વ્યક્તિગત શૌર્ય, વિશાળ હૃદય તથા આત્મસમર્પણની છે. આ વર્ણનોમાં એક પણ અક્ષરની અતિશયોક્તિ નથી : આ વાતોને પાકિસ્તાનના મિલિટરી ઈતિહાસકારોએ પણ સમર્થન આપ્યું છે.
આપની આ વિષય અંગેની જાણકારી જોતાં મુખ્ય પ્રસંગોનું વર્ણન કરીએ તે પહેલાં નાની સરખી પૂર્વ ભૂમિકા આપને રસપ્રદ લાગશે.
૧૧-૧૨ ડિસેમ્બર ૧૯૭૧ સુધીમાં પૂર્વ બંગાળ (હાલના બાંગ્લાદેશ)માં ભારતીય સેનાની ત્રણ દિશાઓમાંથી થઇ રહેલી આગેકૂચને પાકિસ્તાન રોકી શકે તેમ નહોતું. અમેરિકા કે ચીન તેમની મદદ માટે આવી શક્યું નહી. તેમણે પશ્ચિમ ક્ષેત્રમાં ૩ ડિસેમ્બરન ૧૯૭૧ના રોજ મોરચો ખોલી રાખ્યો હતો. હવે છેલ્લો દાવ ખેલવા માટે તેમણે કાશ્મિરના બે મહત્વના ક્ષેત્રોમાં હુમલો કરી, કાશ્મિરની શ્વાસ નળી સમાન ભારતને કાશ્મિર સાથે જોડતો ધોરી માર્ગ કાપવાની યોજના કરી. પ્રથમ તો છમ્બ, જૌડિયાઁ – પૂંચ – રજૌરી – મેંઢરને જોડતો એક માત્ર ધોરી માર્ગ હતો તે અખનૂરના પૂલ પરથી પસાર થતો હતો. જનરલ યાહ્યાખાને અખનૂરના પૂલનો કબજો કરવાની યોજના કરી. તેમની નજરે આ કામ સહેલું હતું કેમ કે આ વિસ્તારની ભૌગોલિક સ્થિતિ તેમના માટે અનુકૂળ હતી. પાકિસ્તાન આ વિભાગને ‘ખંજર’ (Dagger) કહે છે, કેમ કે આ ભૂ-ભાગ ભારતના પડખામાં છરીની જેમ ‘ઘૂસેલો’ દેખાય. ભારત તેને ‘chicken neck’ કહે છે – અને આ નામ તેને વળગી રહ્યું છે! નીચે દર્શાવેલ માનચિત્ર પરથી આ વિસ્તારનો ખ્યાલ આવી શકશે.
પાકિસ્તાની સૈન્યની યોજનાને નિષ્ફળ કરવા આપણા રણનીતિકારોએ ભારત સીમામાં પરપોટાની જેમ ઉપસેલા શક્કરગઢ વિસ્તારમાં હુમલો કરવાની યોજના કરી. આ કોઇ નાનું સૂનું અભિયાન નહોતું. તેમાં સ્વિસ ઘડિયાળની નાનામાં નાની કળ, ચક્કરડી અને ચાવી વચ્ચેના અણિશુદ્ધ સંયોજનની જેમ એન્જિનિયર્સ, ટૅંક્સ, તોપખાનું અને પાયદળના સૈનિકોની સંયુક્ત હિલચાલમાં મિનિટ – મિનિટ અને મિટર-પ્રતિ મિટરની કૂચનું ચોકસાઈ પૂર્વક સંયોજન કરવું પડે છે. ઘડિયાળની એક કળમાં ક્ષતિ ઉપજતાં તે બંધ પડી જાય તો નવું ઘડિયાળ લઈ શકાય ; પણ સૈન્યના અભિયાનમાં કોઇ એક તત્વમાં આવી કોઈ ભૂલ થાય તો અસંખ્ય સૈનિકોનું બલિદાન આપવું પડે. આક્રમણના અભિયાનમાં પાંચ અનિશ્ચિત તત્વો મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે : (૧) નૈસર્ગિક પરિબળો – જેમ કે અચાનક બદલાતું હવામાન, વરસાદ/ઝાકળ/ધુમ્મસ/નદીમાં આવતું ઘોડા પૂર વિ.(૨) સૈન્યને આગેકૂચ માટે લઇ જતા વાહન, પાયદળની મદદ માટે જતી ટૅંક્સ જેવા શસ્ત્રસજ્જ સાધન જેમાં તેની તોપ, પાટા, એન્જીન, વાયરલેસ સેટ વિ. જેવા યંત્રોમાં અણધારી ક્ષતિ ઉપજવી અને તે અણીના સમયે નકામા થઈ જાય (૩) શત્રુના વિસ્તાર અંગેની અપૂરતી માહિતી – જેમ કે તેમના માઇનફિલ્ડ, અણધારી જગ્યાએ ખોદી રાખેલી ખાઇઓ વિશેની અપૂર્ણ માહિતી અથવા મળેલી માહિતી સાચી ન હોય કે તેમાં દુશ્મને અચાનક બદલાવ કર્યો હોય (૪) શરતચૂક – જેને human error કહી શકાય; (૫) નસીબ!
આગળ આવતા વર્ણનોમાં આ તત્વોનો અહેસાસ આપને થતો રહેશે!
શક્કરગઢ ક્ષેત્ર અને તે વિસ્તારમાં થનારા લશ્કરી અભિયાનનો ખ્યાલ આવે તે માટે નીચે માનચિત્ર સમજુતિ સાથે આપ્યું છે.
(ઉપરના બન્ને માનચિત્રો જિપ્સીના અણઘડ હાથે તૈયાર થયા છે. ભૂલચુક માફ કરશો!)
શક્કરગઢમાં શરૂ થનારા અભિયાનની ઉત્તર દિશામાંથી કરવાના આક્રમણનું સુકાન 54 Infantry Division ના કમાંડર મેજર જનરલ વૉલ્ટર ઍન્થની પિન્ટોને સોંપવામાં આવ્યું હતું.
મેજર જનરલ પિન્ટો – ૧૯૭૧માં
જનરલ પિન્ટોએ કુશળતાપૂર્વક પૂરા અભિયાનની યોજના કરી. તેમણે 17 Poona Horseને બસંતર નદીના પશ્ચિમ કિનારાથી પાકિસ્તાનમાં આગેકૂચ કરી જરપાલ – બડા પિંડની નજીક એક બ્રિજહેડ સ્થાપવું. આ માટે તેમને સમય મર્યાદા બાંધી. સૌ પ્રથમ પુના હૉર્સની ટૅંક્સ ત્યાં પહોંચી જાય અને ત્યાં કડક મોરચાબંધી કરે. બીજી તરફ, 47 Infantry Brigadeને બસંતર નદીના પૂર્વ કિનારા પર આગેકૂચ કરી, જે સ્થાન પર પુના હૉર્સને બ્રિજહેડ સ્થાપવાની મોહિમ સોંપી હતી ત્યાં પહોંચવા બસંતર પાર કરીને મોરચા બાંધવા. અહીં સમયનું સંયોજન અત્યંત મહત્વનું હતું. જે ઘડીએ પુના હૉર્સ પહોંચે અને તેમની ટૅંક્સ દુશ્મનના હુમલાનો સામનો કરવા યોગ્ય વ્યૂહ રચના કરે બરાબર તે સમયે ગ્રેનેડિયર્સ તથા મદ્રાસ રેજિમેન્ટ્સ ત્યાં પહોંચે અને મોરચાબંધી કરે. તેમાં જો શરતચૂક થાય અને સમય ન સચવાય તો આપણી સેનાને ભારે નુકસાન ભોગવવું પડે. જો ઇન્ફન્ટ્રી તેના લક્ષ્ય પ્રમાણે પહોંચી જાય અને તેમને ટૅંક્સનો સપોર્ટ ન હોય તો દુશ્મનનોની ટૅંક્સ ઇન્ફન્ટ્રીની કતલ કરી શકે. ઇન્ફન્ટ્રી પાસે ટૅંક્સનો સામનો કરવા recoilless gun હોય છે, પણ તેનો દારૂગોળો સો ટૅંક્સના હુમલાને પહોંચી વળે એટલો નથી હોતો. વળી એક ઇન્ફન્ટ્રી બટાલિયન પાસે કેવળ ચાર રિકૉઈલલેસ ગન્સ હોય છે. જીપ પર ફિટ કરેલ આ નાનકડી તોપ એક ગોળો છોડે, તો ત્યારે તોપની પાછળના ભાગમાંથી સો ફિટ સુધી જ્વાળા નીકળતી હોય છે. સામે વાળાની ટૅંક તે તરત જોઈ શકે છે અને પાંચ-પાંચ સેકંડના અંતરે તેમની તોપ આ જીપ પર ગોળા છોડી તેને નષ્ટ કરી શકે છે. તેમના ટૅંક દળને ખાળવા અને બને તો નષ્ટ કરવા આક્રમણના અભિયાનોમાં ઇન્ફન્ટ્રી અને ટૅંક્સની ટુકડીઓની સંયુક્ત હિલચાલ અને આગેકૂચમાં precision coordination અત્યંત મહત્વનું હોય છે.
મદ્રાસ રેજીમેન્ટ અને ગ્રેનેડિયર્સની આગેકૂચમાં બાધારૂપ હતી દુશ્મને રોપેલા minefields. આ એટલા ઘનીષ્ટ અને પહોળા હતા કે તેમાંથી ઇન્ફન્ટ્રી પસાર થઈ શકે એવા માર્ગ કરવા આ માઈનફિલ્ડમાંથી સુરંગો કાઢવા માટે ખાસ પ્રશિક્ષણ મેળવેલ એન્જિનિયર રેજીમેન્ટના Sappers and Minersને આ કામ સોંપવામાં આવે છે.
પરિસ્થિતિ એવી હતી કે એન્જિનિયર્સના કર્નલ ભર્તૃહરિ પંડિત પોતે તેમની ટુકડીઓને લઈ ઇન્ફન્ટ્રી માટે બસંતરના બન્ને કિનારા પરના માઈનફિલ્ડ સાફ રવા ગયા. તેમના પર દુશ્મને ભારે હુમલા કર્યા. બહાદુર કર્નલ અને તેમના સૈનિકો એક તરફ તેમના હુમલાનો પ્રતિકાર કરતા ગયા અને સાથે સાથે સુરંગનું ક્ષેત્ર clear કરતા ગયા. આ હુમલા એટલા ભયંકર હતા કે તેમનો પૂરો સમય શત્રુની ઇન્ફન્ટ્રીનો સામનો કરવામાં તેમજ આપણી ઇન્ફન્ટ્રી બટાલિયનો સામેના માઈનફિલ્ડ clear કરવામાં ગયો. પુના હૉર્સની સામેની સુરંગ clear કરવા જાય તે પહેલાં ગ્રેનેડિયર્સ અને મદ્રાસ રેજિમેન્ટના સૈનિકોએ બસંતરને પાર કરીને મોરચાબંધી કરી. હવે તેઓ પુના હૉર્સની રાહ જોતા હતા ત્યાં સામેના વિસ્તારમાં ગસ્ત પર ગયેલી તેમની ટુકડીઓને દૂરથી તેમની દિશામાં ધસી આવતી દુશ્મનની ટૅંક્સનો અવાજ સંભળાયો.
અહીં ધ્યાનમાં લેવા જેવી વાત એ છે કે ભારતીય સેનાને મળેલી માહિતી અનુસાર જનરલ પિન્ટોએ તે વિસ્તારમાં મોકલાવેલ મદ્રાસ અને ગ્રેનેડિયરના કૂલ મળીને ૧૫૦૦ – ૧૬૦૦ સૈનિકો અને તેમની સહાયતા માટે પુના હૉર્સની ૧૮ ટૅંક્સની એક ટુકડીની સામે શત્રુની સો’એક જેટલી ટૅંક્સ ધરાવતી આર્મર્ડ બ્રિગેડ હતી અને તેમને સાથ આપવા બે ઇન્ફન્ટ્રી બ્રિગેડઝ – લગભગ ૭૦૦૦ સૈનિકોનો જથ્થો હતો. પરિસ્થિતિ અત્યંત ગંભીર હતી.
જ્યારે પુના હૉર્સના કમાંડિંગ ઑફિસર કર્નલ હનુત સિંહ રાઠોડને સમાચાર મળ્યા કે મદ્રાસ અને ગ્રેનેડિયર્સ તેમના લક્ષ્ય પર પહોંચી ગયા છે, અને તેમની રેજિમેન્ટ સામેના minefields હજી clear નથી થયા, તેમણે કડક નિર્ણય લીધો : માઈનફિલ્ડની પરવા કર્યા વગર ટૅંક્સ આગેકૂચ કરે. “કોઈ પણ હિસાબે ગ્રેનેડિયર્સ તથા મદ્રાસીઓ પર દુશ્મનોની ટૅંક્સની ઉની આંચ પણ ન આવવી જોઈએ. તેમની ટૅંક્સ આપણી ઇન્ફન્ટ્રી પર કેર વરસાવે તે પહેલાં તેમને નષ્ટ કરવી.
લેફ્ટેનન્ટ કર્નલ હનુત સિંહ, MVC (જે આગળ જતાં લેફ્ટેનન્ટ જનરલના પદ પર નિવૃત્ત થયા)
કર્નલ હનુત સિંહે તેમની રેજિમેન્ટની ટૅંક્સ સાથે માઈનફિલ્ડમાં ઝંપલાવ્યું. તેમની બ્રેવો સ્ક્વૉડ્રન સૌથી આગળ થઈ અને પાછળ તેમની પોતાનું રેજિમેન્ટલ હેડક્વાર્ટર. (વધુ આવતા અંકમાં)
ત્યાર બાદ જે કાર્યવાહી કરવાની હતી તે 43 Infantry Brigade તથા 17 Poona Horseને સોંપ્યું. બ્રિગેડમાં ત્રણ બટાલિયનો હતી : 3 Grenadiers, 16 Madras અને 16 Dogra બટાલિયન. તેમણે ગ્રેનેડિયર અને મદ્રાસ બટાલિયનને બસંતર નદીના પૂર્વ કિનારા પરથી આગેકૂચ કરી, બસંતર નદી પાર કરીને નદીના પશ્ચિમ કિનારા પર મોરચા બંધી કરવાનું કાર્ય સોંપાયું. આ બન્ને બટાલિયનો (3 Grenadiers અને 16 Madras) બસંતર પાર કરે તે પહેલાં 17 Poona Horse રિસાલાને આંતરરાષ્ટ્રીય સીમા ઓળંગી, બસંતરના પશ્ચિમ કિનારા પર ગ્રેનેડિયર્સ અને મદ્રાસ રેજીમેન્ટની બટાલિયનોને મોરચાબંધી કરવાનો હુકમ થયો હતો. ત્યાં પહોંચીને Bridgehead તૈયાર કરવાનો હતો. બ્રિજહેડ એટલે શત્રુના કબજા હેઠળના વિસ્તારમાં આવેલ નદી, સમુદ્ર કે સરોવરના સામા કિનારા પર આક્રમણ કરી ત્યાં એવી કિલ્લાબંધી જેવી વ્યવસ્થા કરવી કે ત્યાંથી આપણા મુખ્ય સૈનિકદળ પહોંચીને આગળ આગેકૂચ કે રક્ષાત્મક અભિયાન શરૂ કરી શકે. આપને ખ્યાલ હશે કે બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં ફ્રાંસ પર જર્મનીનો કબજો થયા બાદ મિત્ર રાજ્યોની સેનાએ સમુદ્ર પાર કરી નૉર્મંડીના કાંઠા પર જીવસટોસટની લડાઈ બાદ કબજો કરી બ્રિજહેડ બનાવ્યું હતું, જે તૈયાર કર્યા બાદ મિત્ર રાજ્યોની લાખોની સંખ્યામાં મુખ્ય સેનાઓ ઉતરી શકી હતી.
શક્કરગઢમાં બસંતર નદીના પશ્ચિમ કિનારા પર આવું જ બ્રિજહેડ secure કરવાની જવાબદારી પુના હૉર્સને સોંપાયું હતું. આ અભિયાન એવું હતું કે બસંતરના પૂર્વ કાંઠા પર ગ્રેનેડિયર્સ અને મદ્રાસ રેજીમેન્ટ્સ આગેકૂચ કરે, અને પશ્ચિમ કાંઠા પર પુના હૉર્સની ટૅંક્સ. આ કાર્ય નકશા પર સરળ લાગે, પણ આ શત્રુનો ગઢ ગણાય તેવો પાકિસ્તાનના પંજાબનો વિસ્તાર હતો. પંજાબ એટલે પાકિસ્તાની સેનાની શક્તિ, અભિમાન અને ગૌરવ. તેમની સેનાના ૭૦ ટકા અફસરો અને જવાન આ વિસ્તારમાંથી આવે છે. તેનું રક્ષણ કરવામાં તેમણે કોઈ બાંધછોડ કરી નહીં. પાકિસ્તાને આ સમગ્ર વિસ્તારમાં અભેદ્ય ગણી શકાય તેવા ચક્રવ્યૂહ સમાન માઈનફિલ્ડની ત્રણ હરોળની રચના કરી. બે ઘનીષ્ટ માઈનફિલ્ડઝ દેગ નદી અને બેન નદી વચ્ચે, જેમાં બસંતર નદીના બન્ને કાંઠા આવી જતા હતા. ત્રીજું માઈનફિલ્ડ જરપાલ-બડા પિંડ ગામની સામે રચ્યું અને તેને જોડ્યું હતું દેગ નદીની પૂર્વ દિશામાં ઊંડી ખાઈ સાથે. તેમનો ઉદ્દેશ હતો, કોઈ પણ સંજોગોમાં ભારતની ટૅંક્સ આ વિસ્તારમાં પ્રવેશ ન કરી શકે. આ માઈનફિલ્ડઝની પાછળ તેમણે ૮મી આર્મર્ડ બ્રિગેડ અને ઇન્ફન્ટ્રીની એક ડિવિઝન રાખી હતી. એક રીતે આ સમગ્ર વિસ્તાર તેમણે ભારતીય સેનાના ભાવિ કબ્રસ્તાન તરીકે તૈયાર કર્યો હતો. કર્નલ હનુતસિંહ વીર યોદ્ધા હતા. તેમની રેજિમેન્ટ, 17 Poona Horseની બસો વર્ષની વિજયી પરંપરા હતી, જે હાલની જ – એટલે 1965ની લડાઈમાં તેમના કમાન્ડાન્ટ કર્નલ અરદેશર (અદી) તારાપોરે મરણોપરાંત પરમ વીર ચક્ર મેળવીને જાળવી હતી. માઈનફિલ્ડની પરવા કર્યા વગર હનુતસિંહે પુના હૉર્સને માઈનફિલ્ડમાં દોડાવી.
અગાઉ જણાવેલા પાંચ મહત્વના ‘અનિશ્ચિત’ પરિમાણોમાં છેલ્લું તત્વ – નસીબ – અહીં પુના હૉર્સને લાધ્યું! હનુતસિંહે પાકિસ્તાનમાં ધસી જવા માટે જે સાંકડી પટ્ટી પસંદ કરી, ત્યાં કેવળ ઍન્ટી-પરસોનેલ માઈન્સ હતી! આ સુરંગ ઇન્ફન્ટ્રીના સૈનિકોને ક્ષતિ પહોંચાડે શકે એટલો સ્ફોટ કરી શકે, પણ ટૅંકના પાટાને સહેજ ઉલાળવા કે હલાવવા ઉપરાંત કોઈ નુકસાન ન કરી શકે.
પુના હૉર્સની B Squadron – એટલે બ્રેવો સ્ક્વૉડ્રનને લઈ મેજર અમરજીતસિંહ બાલને લક્ષ્ય અપાયું હતું જરપાલ – બડા પિંડ. હનુતસિંહ બાકીની રેજિમેન્ટને લઇ સામેની 8 Armoured Brigadeને લલકારવા તેમની દિશામાં લઈ ગયા.
પુના હૉર્સમાં જુની સેન્ચુરિયન ટૅંક્સ હતી. એક સ્ક્વૉડ્રનમાં સામાન્ય રીતે ૧૫ ટૅંક્સ હોય, પણ પુરાણી ટૅંક્સમાં કોઈ ને કોઈ ક્ષતિ કે મેન્ટેનન્સ માટે મોકલવાની હોવાથી મેજર બાલ પાસે યુદ્ધમાં અસરકારક ગણાય તેવી ૧૨ ટૅંક્સ હતી. હોય છે. તેમનો સામનો થયો ભાગલાના સમયે પાકિસ્તાનના ભાગે ગયેલી સવાસો વર્ષની ઐતિહાસિક પરંપરા ધરાવતી 13 Lancers. તેમની આધુનિક ૪૫ પૅટન ટૅંક્સ સામે મેજર બાલ તેમની ૧૨ ટૅંક્સ લઈને યુદ્ધ કરી રહ્યા હતા. જોત જોતામાં તેમણે શત્રુની ૧૨ ટૅંક્સ નષ્ટ કરી, પણ તેમની પોતાની ચાર ટૅંક્સ દુશ્મનની ભોગ ચઢી. હવે મુકાબલો હતો મેજર બાલની આઠ ટૅંક્સની સામે 13 Lancersની ૩૩ ટૅંક્સ. તેમણે કર્નલ હનુત સિંહને કૂમક મોકલવા વિનંતી કરી.
વિનંતી કરનાર હતા આલ્ફા સ્ક્વૉડ્રનના સેકંડ લેફ્ટેનન્ટ અરૂણ ખેતરપાલ. હનુતસિંહજીએ આ યુવાન અફસર તરફ જોયું. કેવળ છ મહિના પહેલાં Indian Military Academyમાંથી રિસાલામાં જોડાયેલા ૨૧ વર્ષના યુવાન તેમની ટૅંકના યુદ્ધની આંટીઘૂંટી શીખવા માટેના અહમદનગરના આર્મર્ડ કોર સેન્ટરની યંગ ઑફિસર્સ કોર્સની ટ્રેનિંગ અધવચ્ચે મૂકીને યુદ્ધમાં ભાગ લેવા મોરચા પર પહોંચ્યા હતા.
“શાબાશ, ખેતરપાલ.” કહી કર્નલ હનુતસિંહજીએ તેની વિનંતી માન્ય કરી. “યાદ રહે, આગેકૂચ બાદ એક ઇંચ પણ પાછળ હઠવાનું નથી. અમરજીતની હાલત કટોકટી ભરેલી છે. દુશ્મન મરણિયો થઇને counterattack કરવાની તૈયારીમાં છે. Good luck and good hunting.”
લેફ્ટેનન્ટ ખેતરપાલ તેમની ત્રણ ટૅંક્સની ટુકડીને લઈને નીકળી પડ્યા. યુદ્ધ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરતાં જ ત્યાંની સંરક્ષણ પંક્તિમાં બેસેલા મરણીયા પાકિસ્તાની સૈનિકોએ તેમના પર ગોળીબાર શરૂ કર્યો. એક રિકૉઈલલેસ ગને તેમના પર ગોળા છોડ્યા, પણ તેમની ટૅંકની તેજ ગતિને કારણે સહેજમાં નિશાન ચૂકી ગયા. હવે ખેતરપાલે જરપાલ – બડા પિંડ જતાં પહેલાં દુશ્મનની ઇન્ફન્ટ્રીની ટુકડીઓ પર હુમલો કરવા ટૅંક દોડાવી. તેમના મોરચા – બંકર પર ટૅંક ચઢાવી, પિસ્તોલની અણીએ તેમને શરણે આવવા ફરજ પાડી. આખી સંરક્ષણ પંક્તિ clear કરી તેઓ બડા પિંડ પર થનારા પાકિસ્તાનની આર્મર્ડ રેજિમેન્ટના પ્રતિકારાત્મક હુમલા (counter attack)નો સામનો કરવા ટૅંક્સ દોડાવી.
તે સમયે કોઈને ખ્યાલ નહોતો કે 13 Lancersનો મુખ્ય હુમલો ત્યાંથી થવાનો હતો. બડા પિંડની નજીક પહોંચતાં જ અરૂણ ખેતરપાલની ત્રણ ટૅંક્સ પર દુશ્મનની ૧૫ ટૅંક્સ ત્રાટકી. ખેતરપાલનું જોશ, તેની હિંમત અને નિશાનબાજી પરનું નૈપુણ્ય અદ્વિતિય હતું. તેમણે અદ્વિતિય શૌર્ય, ધીરજ અને શાંતીથી પોતાની ટૅંક્સની વ્યૂહ રચના કરી અને સામેથી આવતી ટૅંક્સ પર નિશાન સાધી, ગોળા વરસાવવાનું શરૂ કર્યું.
ટૅંકનું યુદ્ધ અસામાન્ય હોય છે. ૧૯૬૫ના યુદ્ધમાં ‘જિપ્સી’એ તે પ્રત્યક્ષ અનુભવ્યું હતું તેથી તેનું તાદૃશ વર્ણન કરી શકે છે.
એક ટૅંક જ્યારે પૂરી ગતિથી દુશ્મનની સામે દોડે છે ત્યારે તેના એન્જિનના અને પાટાનો અવાજ એક સામટા લાઈનબંધ ચાલી રહેલા દસ ટ્રૅક્ટરના અવાજ કરતાં પણ વધુ ગડગડાટ કરનારો હોય છે. તેમાં સામેલ થાય છે ટૅંકની તોપમાંથી ધડાકા સાથે છૂટેલા ગોળાનો અવાજ, અને ટૅંકના cupola પર ચઢાવેલી મિડિયમ મશિનગનમાંથી એક મિનિટમાં છૂટતી ૩૫૦ ગોળીઓનો અવાજ એક ધરતીકંપના કડાકાથી ઓછો નથી હોતો. આ જાણે ઓછું હોય, ટૅંકના પાટા એવા હોય છે, કે જમીન પરની માટીનું ચૂર્ણ કરી ધુળની આંધી સમાન ડમરી ઉડાવતી હોય છે.
અહીં મુકાબલો હતો અરૂણ ખેતરપાલની ત્રણ ટૅંક્સ સામે દુશ્મનની અગિયાર ટૅંક્સનો. ટ્રૂપ કમાંડરની ટૅંકની ગન અરૂણ ખેતરપાલ પોતે ચલાવી રહ્યા હતા. જેવા કમાંડર, તેવા તેમના સ્વાર ! જુના રિસાલાના ઘોડેસ્વાર સૈનિકોને ‘સ્વાર’ કહેવાતા, તેમ આજના ભારતની ટૅંક્સના જવાનોને ‘સ્વાર’, હવાલદારને ‘દફેદાર’ અને નાયબ સુબેદાર અને સુબેદારને નાયબ રિસાલદાર અને રિસાલદારના હોદ્દા અપાય છે. કાળા યુનિફૉર્મ અને કાળી બેરે (beret), આંખો પર Sand Goggles પહેરેલા આ બહાદુર અફસર અને જવાન કાળ ભૈરવની જેમ લડી રહ્યા હતા.
એક કલાકના યુદ્ધમાં ખેતરપાલની ટ્રૂપે દુશ્મનની દસ ટૅંક્સને ઉદ્ધ્વસ્ત કરી – જેમાંની ચાર ટૅંક્સ તો ખેતરપાલે પોતે ઉડાવી હતી. આ યુદ્ધમાં ખેતરપાલની એક ટૅંક સમ્પૂર્ણપણે ધ્વંસ પામી. હવે કેવળ બે ટૅંક્સ સાથે ખેતરપાલ અડગ તૈયાર હતા. તેમણે બચેલી બેઉ ટૅંક્સને V આકારમાં ગોઠવી અને હુકમ કર્યો, “ છેલ્લા ગોળા, છેલ્લા સ્વાર સુધી અહિં જ લડીશું.”
નીચે આપેલું ચિત્ર પાકિસ્તાનના કૅવેલ્રી ઑફિસર મેજર આગા હુમાયુઁ અમિને પ્રકાશિત કરેલા પુસ્તકનું કવરપેજ છે. તેમાં ન કેવળ મેજર અમિને લેફ્ટેનન્ટ ખેતરપાલે લડેલા યુદ્ધની વિગતો વર્ણવી, તેમનો સામનો કરનાર મેજર ખ્વાજા મોહમ્મદ નાસરે બન્ને વચ્ચે થયેલા દ્વંદ્વનું વર્ણન કર્યું.
Front Cover of the book by Major Aga Humayun Amin of 11 Prince Albert Victor’s Own Indep Cavalry of Pakistan Army
ચાર ટૅંક્સનો ખુરદો બોલાવી ખેતરપાલ આગળ વધી રહ્યા હતા ત્યાં તેમની સામે એક ટૅંક મદમસ્ત હાથીની જેમ આવી રહી હતી. સામસામે યુદ્ધ થયું. દુશ્મન ટૅંકનો તોપચી કોઈ કાબેલ આદમી હતો. તેનો એક ગોળો અરૂણ ખેતરપાલનીટૅંકનાએન્જિનને ચીરી આરપાર નીકળી ગયો. ટૅંક ત્યાં જ અટકાઈ પડી અને અંદર આગ લાગી. ખેતરપાલનો એક સાથી ત્યાં જ મૃત્યુ પામ્યો. અચાનક ખેતરપાલને ખ્યાલ આવ્યો કે તેમના યુનિફૉર્મનો ઉપરનો ભાગ ભીનો થયો છે.
“સર, ટૅંકમાં આગ લાગી છે. એન્જિન ભાંગીને ભુક્કો થયું છે; અને સર, આપના ખભા અને પેટમાંથી લોહીની ધારાઓ વહી રહી છે,” ટૅંકના ડ્રાઇવર સ્વાર નાથુ સિંહે ખેતરપાલને કહ્યું.
ટૅંક યુદ્ધ ચાલતું હોય ત્યારે ટૅંકમાંના સૈનિકો જે ટોપ પહેરે છે, તેમાં વાયરલેસ સેટનો માઇક્રોફોન ફિટ કરેલો હોય છે જે સતત ચાલુ રહે છે, અને તેનો સમ્પર્ક સ્ક્વૉડ્રન તથા રેજિમેન્ટલ હેડક્વાર્ટર્સ સાથે રહે છે. નાથુ સિંહ અને અરૂણ ખેતરપાલ વચ્ચેની વાત કર્નલ હનુતસિંહ સાંભળી રહ્યા હતા. આગની જ્વાળામાં લપટાયેલી ટૅંકની નષ્ટપ્રાય હાલત અને ખેતરપાલ ગંભીર રીતે ઘાયલ થયા છે સાંભળી તેમણે હુકમ કર્યો, “Abandon tank. Report back to HQ.”
“My main gun is still working. I will not abandon tank. I will give hell to these bxxxs” ખેતરપાલનું આ વાક્ય પૂરૂં થયું – ન થયું, તેમની કેવળ દોઢસો મિટરના – એક હૉકીના મેદાનના અંતરથી સહેજ વધુ અંતર પર દુશ્મનની યમરાજના વાહન સમાન વિશાળકાય પૅટન આવી ગઈ. ખેતરપાલે તેમની ટૅંકની તોપનું નિશાન સાધી તેના પર ગોળો છોડ્યો. નસીબની બલિહારી એવી કે બરાબર તે જ ક્ષણે સામેની ટૅંકે ખેતરપાલની ટૅંક પર ફાયરિંગ કર્યું. તેનો સૉલીડ ગોળો અરૂણ ખેતરપાલની ટૅંકના cupola (તોપ વાળા ભાગનો ગોળાર્ધ) પર વાગ્યો.
ટૅંકનો ગોળો એક હજાર ગજ દૂર રહેલી ટૅંક કે ભારે વાહનને નષ્ટ કરી શકે છે. આ તો કેવળ દોઢસો ગજના અંતર પર રહેલી પૅટનનો ગોળો હતો! ખેતરપાલની ટૅંકનો cupola ઉખેડાઇને હવામાં ઉડ્યો. ખેતરપાલ પોતાની સીટ પર તત્કાળ અવસાન પામ્યા. સ્વાર નાથુસિંહ હવામાં ફંગોળાઈને બહાર પડ્યા. પોતે ઘાયલ થયા હતા તેમ છતાં તેઓ જોઈ શક્યા કે ખેતરપાલના આખરી ગોળાએ દુશ્મનની ટૅંકના ભુક્કા બોલાવ્યા હતા. તેમાંથી મહા મુશ્કેલીએ નીકળીને પલાયન કરી રહેલા દુશ્મનના સૈનિકને નાથુસિંહે જોયો.
17 Poona Horseને અપાયેલ લક્ષ્ય – બડા પિંડ – સેકંડ લેફ્ટેનન્ટ અરૂણ ખેતરપાલે સર કર્યું હતું. દુશ્મનના counterattackના તેમણે લીરા ઉડાવ્યા હતા. કમાંડાન્ટના આદેશ અનુસાર એક ઇંચની પણ પીછેહઠ તેણે કરી નહોતી.
પુના હૉર્સની medical rescue ટીમે ખેતરપાલના પાર્થિવ દેહને અને ઘાયલ નાથુસિંહ તથા તેમના મૃત સાથી સાથે તેમની ‘ફામાગુસ્તા’ નામની ટૅંક રેજિમેન્ટમાં પાછી આણી.
ભારતે આ યુવાન મહા યોદ્ધાને મરણોપરાંત પરમ વીર ચક્ર અર્પણ કરીને બહુમાન આપ્યું.
યુદ્ધવિરામ બાદ એક દિવસ ભારતની સંરક્ષણપંક્તિની સામે પાકિસ્તાનના એક મેજર સફેદ ધ્વજ લઈને આવ્યા. એક ભારતીય અફસરે તેમને આવકાર્યા અને આવવાનું કારણ પૂછ્યું.
“મારૂં નામ મેજર ખ્વાજા મોહમ્મદ નાસર છે, 13 Lancersનો સ્ક્વૉડ્રન કમાંડર. મારે આપના એ અફસરને મળવું છે, જેણે બડા પિંડ – જરપાલની લડાઇમાં અમારી સામે આખરી યુદ્ધ ખેલ્યું. આવી હિંમત દાખવનાર આ વીર યોદ્ધાને મળી તેની સાથે હાથ મિલાવવો છે. એક અનન્ય બહાદુર અફસરને મળવામાં આનંદ અને ગૌરવ અનુભવીશ. ”
“ઓહ! માફ કરશો મેજર, યુદ્ધ વિરામ બાદ તેમને અન્ય સ્થાન પર જવું પડ્યું છે. આપનો સંદેશ તેમને મોકલવાનો પ્રયત્ન જરૂર કરીશું.”
(જિપ્સીની નોંધ : આ બ્લૉગમાં રજુ થયેલ વાતોની પુષ્ટી googleમાં મળી શકે છે. કેવળ Battle of Shakergarh; 2 Lt Arun Khetarpal PVC; 17 Poona Horse in 1971; Lt Col Hanut Singh MVC; Brigadier K M Nasir 13 Lancers – જેવા શબ્દો ટાઇપ કરવાથી પૂરી વિગતો મળી શકશે.)
માણસ એક વ્યવસાય સ્વિકારે અને તેમાં ઓતપ્રોત થઇ જાય છે ત્યારે તેના મનમાં કદી એવું નથી આવતું કે તે કોઇ “મહાન” (!) કામ કરી રહ્યો છે. તે જે કાંઇ કરે છે તે તેની દિનચર્યાનો ભાગ હોય છે. તેમાં તે આનંદ માણે છે. દિવસ વિત્યે જો તેને સારી નિંદર આવે તો તે સમજે છે કે તે દિવસનું કામ તેણે પ્રામાણિકતાથી કર્યું. તે દિવસની રોટી તેને સાર્થક થઇ. લડાઇમાં દુશ્મનોના ગોળીબાર અને બૉમ્બ વર્ષામાં આપણા જવાનો જે ભાવનાથી લડતા રહ્યા, તેમને મળેલી કેળવણીનો હિંમતથી પ્રયોગ કર્યો તથા યુદ્ધમાં પોતાની પ્લૅટુનને, કંપનીને, બટાલિયનને તથા દેશને વિજય અપાવ્યો, તેમાં તેમની નિષ્ઠા અને નમ્રતા વ્યક્ત થાય છે. સંતોખસિંહ, અજાયબસિંહ, મહેરસિંહ તથા પ્રભાકરન નાયરે દેશ માટે સર્વોચ્ચ બલિદાન આપ્યું. અજીતસિંહ, ઠાકુર કરમચંદ, ચંદર મોહન, દર્શનસિંઘ જેવા વીર પુરુષોના સહવાસમાં તેમની ભાવના અને કર્તવ્યપરાયણતાનાં દર્શન થયા. તેમણે જીવન જીવી જાણ્યું અને સાથે સાથે દેશ પ્રેમ, શૌર્ય અને નમ્રતાનો પ્રકાશ અમારા જીવનમાં પાથરતા ગયા.
અમારી બટાલિયનના સાત જવાનો શહીદ થયા. તેમના અંત્યસંસ્કાર વખતે અપાતી ‘શોક-શસ્ત્ર’ની સલામી, ત્યાર બાદ બ્યુગલ પર વાગતા ‘લાસ્ટ પોસ્ટ’’ના કરૂણ સૂર, ત્યાર બાદ ઉગતા સૂર્યને ધ્વજારોહણ દ્વારા અપાતા આવકારના ‘reveille’ના બ્યુગલના સૂર – દિવંગતના આત્માના સ્વર્ગારોહણ દર્શવતા હોય તેના નાદમાં તેમને અગ્નિદાહ દેવાનું કામ પણ ઍડજુટન્ટની હેસિયતથી જિપ્સીને જ કરવું પડ્યું હતું. આવી હૃદયવિદારક પરિસ્થિતિમાંથી કોઇને ન જવું પડે એવી પ્રાર્થના હું હંમેશા કરું છું. જિપ્સીને મળેલું સૌથી મહત્વનું બહુમાન હતું તે યુદ્ધમાં અવસાન પામેલા અમારા યોદ્ધાઓના ‘ધર્મ પુત્ર’ તરીકે તેમના દાહસંસ્કાર કરવા માટે મળેલું કર્તવ્ય. આ એક અત્યંત ગંભિર પરેડ હોય છે. વીરગતિ પામેલ સૈનિકનો અગ્નિસંસ્કાર કરતાં પહેલાં બ્યુગલના ના સૂર વગાડાય છે. (આ ‘લાસ્ટ પોસ્ટ’ પરંપરાગત સૂર છે, જે કૉમનવેલ્થની સઘળી સેનાઓમાં અપનાવાઇ છે.) ત્યાર બાદ સૈનિક ટુકડી આકાશમાં ગોળીઓ છોડે છે – જેને volley કહેવાય છે.
બ્યુગલ સૈનિકની વિદાયગિરીમાં અને વૉલી જાણે સ્વર્ગમાં વાસ કરી રહેલા દેવોને જણાવવા કે અમારો વીર સૈનિક આપની પાસે આવી રહ્યો છે! આ પરેડમાં આખી બટાલિયન તથા સ્વર્ગસ્થ સૈનિકના પરિવારજનો હાજર રહે છે.
૧૯૭૧-૭૨નો શિયાળો અમારા માટે અનેક દૃષ્ટીએ યાદગાર થયો. બહાદુરીના પ્રથમ ચંદ્રકો મૃત સૈનિકો માટે જાહેર થયા તેમાં મારી કંપનીના શહિદ થયેલા બે જવાનો હતા. પંજાબના ગવર્નરશ્રીના હાથે તેમની વિધવાઓને ચંદ્રક આપવામાં આવનાર હતા. મને સંતોખસિંહ તથા અજાયબસિંહના પરિવારજનોને તેમના ગામેથી જાલંધર લાવવાની કામગિરી સોંપાઇ.
જિપ્સી તેમને ગામ ગયો અને તેમના પરિવારને મળ્યો ત્યારે તેનું હૈયું વલોવાઇ ગયું. સંતોખ સિંહની વિધવા, તેના ઘરડાં મા-બાપ અને ભાઇ-બહેનોનું રુદન રોકાતું નહોતું. આખું ગામ અમારી આસપાસ ભેગું થઇ ગયું. સંતોખ સિંહના વૃદ્ધ પિતાની પાસે હું બેઠો અને તેમને તેમના સંતાનની બહાદુરીની વાત કરી. આંસુ લૂછતી વખતે પણ તેમનું મસ્તક ઉન્નત થયું. લડાઇમાં મૃત્યુ પામનાર દરેક સૈનિકને ગૅલન્ટ્રી ઍવોર્ડ મળતો નથી, અને જે હાલતમાં સંતોખ સિંહે પોતાના પ્રાણની આહૂતિ આપી તે સાંભળી તેના પરિવારે અને ગામના લોકોએ કહ્યું કે તેમના વીરલાએ પરિવારને અને ગામને ઉંચી પ્રતિષ્ઠા અપાવી હતી. તેનું બલિદાન સાર્થક થયું. આ વખતે મને ખાસ તો એ જોવા મળ્યું કે સૈનિકના પરિવારને આખા ગામનો ઉષ્માભર્યો સાથ હતો. આ પંજાબ છે. પંજાબની પરંપરા છે સૈનિકોના પડખે રહેવાની.
અજાયબ સિંહને ઘેર ગયો ત્યાં પણ એવો જ અનુભવ થયો. બન્ને સિપાહીઓ યુવાન હતા. તેમની યુવાન વિધવાઓનું દુ:ખ જોયું જતું ન હતું. આવા શોક ભર્યા વાતાવરણમાં પણ આ ખેડૂત પરિવારોની ખાનદાની શિષ્ટતા છતી થઇ. અમારા ડ્રાઇવર, સાથી જવાન અને મને કાંસાના થાળમાં મકાઇના ગરમ રોટલા અને શાકનું ભોજન પીરસવામાં આવ્યું હતું. એક ફૂટ ઊંચો પિત્તળનો પ્યાલો ભરેલ લસ્સી અમારી સામે ધરવામાં આવ્યો. મોડી સાંજે અમે જાલંધર પહોંચ્યા. બહેનો તથા તેમની સાથે આવેલ વડીલોને તેમના ઉતારે પહોંચાડ્યા.
બીજા દિવસે યોજાયેલી ભવ્ય પરેડમાં પાંચસો સિપાહીઓ અને છ અફસરોના માર્ચ પાસ્ટમાં સલામી અને વિરગતિ પામેલા સૈનિકો તથા તેમના પરિવારોને અંજલી અપાઇ. મારૂં સદ્ભાગ્ય હતું કે શહીદ સંતોખ સિંહ અને અજાયબ સિંહની વિરાંગનાઓને ગવર્નરશ્રીના મંચ સુધી લઇ જવાની જવાબદારી મને સોંપવામાં આવી હતી.
જે શહિદોને શિફારસ કરવા છતાં બહાદુરીના ચંદ્રક ન મળ્યા, તેમની વિધવાઓને યુનિટ તરફથી સિલાઇ મશીન આપવાનું નક્કી થયું. મોટા ભાગની બહેનોએ તે લેવાની ના પાડી. “એક વીર સૈનિકની પત્નીને આવું દાન લેવું શોભે નહિ,” કહી તેમણે યુનિટમાં આવવાનો સુદ્ધાં ઇન્કાર કર્યો.
લડાઇમાં કેવળ સિપાહીઓ જ ભાગ નથી લેતા. અમારા હેડક્વાર્ટરના વહીવટી ખાતાના સુબેદાર, નાયબસુબેદાર અને હવાલદાર-ક્લાર્ક પણ પોતાના કર્તવ્યમાં રત હતા. લડાઇમાં બલિદાન આપનાર સૈનિકોના પરિવારોને વિના વિલંબે પેન્શન મળે તે માટે તેમણે રાત-દિવસ મહેનત કરી કાગળ તૈયાર કર્યા. બીજા દિવસે જવાબદાર ક્લાર્કને પરિવારોના ઘેર મોકલી કાગળમાં સહીઓ કરાવી, ફોટોગ્રાફ વિગેરે પડાવી કોરીઅર દ્વારા કાગળ ઉપરના હેડક્વાર્ટરમાં મોકલાવ્યા. અહીં કર્તવ્યપરાયણતાના ડગલે ને પગલે દર્શન થતા હતા. અમારા હેડક્લાર્ક સુબેદાર મોહિંદરસિંહની સજ્જનતા હંમેશા યાદ રહેશે.
સમય વહેતો જાય છે. રણ મોરચે પ્રાણની આહૂતિ આપનાર સિપાહીની શહાદતને કોઇ યાદ કરે છે કે નહિ, ‘ઝંડા દિવસ’ના સમયે શાળાનાં બાળકો સિવાય દાનપેટીમાં કોઇ બે-ચાર સિક્કા નાખે છે કે નહિ તે જોવા શહિદો આ જગતમાં નથી. તેમના પરિવારોને ભુલાઇ જવાની ટેવ પડી ગઇ છે. ભારતનું મસ્તક ઉન્નત રાખનાર સ્વ. લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીના બીજી ઑક્ટોબરના દિવસે આવતા જન્મ દિવસને કોઇ યાદ કરતું નથી, ત્યાં એક અનામી સૈનિકની કોણ પરવા કરે? પરંતુ અમે સૈનિકો અને અમારા પરિવારો એક વાત જરૂર શીખ્યા છીએ: પાછળ ન જોતાં આગળ વધતા રહેવું. Move on! આવું ન કરીએ તો દુ:ખ અને શોકની ગર્તામાંથી કદી બહાર નીકળી જ ન શકાય. આમ છતાં જેમની સાથે અમે ટ્રેનિંગ કરી, રણભૂમિમાં સાથોસાથ દુશ્મનની ગોળીઓનો સામનો કર્યો, રાવિના બરફ જેવા ઠંડા પાણીમાં રાતના અંધારામાં ઉતરી અજાણ્યા ભવિતવ્ય અને મૃત્યુની સંભાવનાથી સભર એવા ધુમસમાં જેમની સાથે પ્રવેશ કર્યો, તેવા સાથીઓને અને તેમની સાથેના રોમાંચકારી વાતાવરણને કેવી રીતે ભુલી શકાય? એકલતાની પળોમાં જીપ્સી કોઇક વાર ભુતકાળમાં લપસી પડે છે. તે જઇ પહોંચે છે સરકંડાના જંગલમાં અને કઠુઆના પુલ પર. રાતના અંધારામાં તેને રાઇફલ કે LMGના ઘોડા ચડાવી તેને પડકારતા ‘હૉલ્ટ, હુકમ દાર’ના કડાકા યાદ આવે છે. બાળકના હાથમાંથી મિઠાઇનું પડીકું ઝડપી લેવા તીરની જેમ ઉતરતી સમળીની જેમ આવતા સેબર જેટ અને સ્ટારફાઇટર તથા તેમની મશિનગનના મારના ભણકારા સંભળાય છે. અર્ધી રાતે વગડામાં જાણે ડાકણ ચિચિયારી કરતી હોય તેવા અમારા બંકર પર આવતા દુશ્મનની તોપના ગોળાના તીણા અવાજ યાદ આવે છે. ડર તો તે વખતે પણ નહોતો લાગ્યો. અત્યારે તો નજર સામે દેખાતા યુવાન અફસરની છબિ જોઇ રમુજ ઉપજે છે. કેવો ભોટ, આદર્શવાદી પાગલ હતો એ જીપ્સી! ન તો તેને પોતાની સુરક્ષાનું ભાન હતું કે નહોતી તેને પોતાના પરિવારની ચિંતા. ફિકર હતી તે કેવળ તેના હુકમને આધિન એવા જવાનોની, જેમણે પોતાના પ્રાણની જવાબદારી તેના ખભા પર સોંપી હતી.
Tushar Bhatt’s GujaratJune 12, 2009 at 10:01 PMTime and again,it has been underlined in this as well as other writings the treatment meted out to our fighting men is really pathetic both within and outside the army. They deserve better and we do not deserve them. How many sons and daughters of IAS or politicians have joined as foot soldiers or even officers? Very few.There is an impression that jobless poor will send their children to the army and the middle class people in search of a good career for their offspring will send them to become officers.The result is that both the civil service and the political wing of the government are indifferent to the plight of the armed personnel. 2. As for the 1971 war, India had captured thousands of Paki soldiers (if I remember correctly, some 80,000 or so.) Why did the government not bargain with Islamabad that we would not release them until they vacate occupied Kashmir? Many feel the Paki government would have have given in. Tushar BhattReply
harnish5June 13, 2009 at 8:16 AMOnce in NJ,I met a Pakistani-Colonel who was incharge of taking those Pak prisoners back.According to him-They were exactly 96500.His job was to detect Indian Spies in those incoming prisoners- He was on the Rajasthan Boarder from Pakistan-in 1971. Captain Saheb-You gave us lots of insight of the army and we learned a lot- Can not wait to get your bok-So we can enjoy your story in one Shot-No pun intended.Reply
AnonymousJune 24, 2009 at 6:30 PMમાણસ એક વ્યવસાય સ્વીકારે અને તેમાં ઓતપ્રોત થઇ જાય છે ત્યારે તેના મનમાં કદી એવું નથી આવતું કે તે કોઇ “મહાન” (!) કામ કરી રહ્યો છે. તે જે કાંઇ કરે છે તે તેની દિનચર્યાનો ભાગ હોય છે. તેમાં તે આનંદ માણે છે. ————– સાવ સાચી વાત
આ પ્રકરણ બહુ સંવેદના જન્માવી ગયું. ક્રીકેટરોને મળતા બહુમાન સાથે આ શહીદો તરફ આપણી બેદરકારીની સરખામણી પણ. ————– પંજાબની પરંપરા… ગુજરાતમાં કદી પણ આવશે?
યુદ્ધ હવે પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યું હતું. પૂર્વ પાકિસ્તાનના મોરચે શું થઇ રહ્યું હતું તે તરફ અમારૂં ધ્યાન નહોતું. હકીકત એ હતી કે જેને મિલિટરીની શબ્દાવલીમાં pre-emptive strike કહીએ – તેમ જેને તેમણે “અસાવધ” સૈન્ય સમજી આપણી પશ્ચિમ-સ્થિત સેનાને નષ્ટ કરવા પહેલાં ઍર ફોર્સ દ્વારા પાકિસ્તાને હુમલો કરીને પંજાબમાં મોરચો ખોલ્યો હતો. પંજાબ ધિખતી ધરા થઇ હતી. ખાસ કરીને અમૃતસર – ડેરા બાબા નાનક ક્ષેત્ર અને ગુરદાસપુર-પઠાણકોટ સેક્ટરમાં ભયાનક યુદ્ધ ખેલાઇ રહ્યું હતું.
૧૨ ડિસેમ્બરની સવારે મારા CO એ કહ્યું, “આપણી ફતેહપુર ચોકી, જેના પર પાકિસ્તાની સેનાનો કબજો હતો ત્યાં ગઇ કાલે રાતે ભયંકર લડાઇ થઇ. આપણી 8 Sikh Light Infantryએ તેના પર હુમલો કરીને આખો વિસ્તાર કબજે કર્યો છે. આપણા અનેક સૈનિકો વીર થયા. આપણે ત્યાં જઇ તેમના CO કર્નલ પાઠકને મળીશું.
અમે ફતેહપુર જવા નીકળ્યા ત્યારે અમને જરા જેટલો ખ્યાલ નહોતો કે આ લડાઇનું સ્વરૂપ કેવું હશે.
આ વિસ્તારમાં પાકી સડક નહોતી. ધુસ્સી બંધને અડીને જતા કાચા રસ્તે સવારના લગભગ નવ વાગે અમે ફતેહપુર પહોંચ્યા. પંજાબનો શિયાળો હાડ ગાળી નાખે તેવો, પણ આ યુદ્ધક્ષેત્રના વાતાવરણમાં મૃત્યુના તાંડવે વેરેલા વિનાશે ભયાનક ઉષ્ણતા ફેલાવી હતી. અહીં જાણે યમરાજ ખુદ પધાર્યા હતા અને પોતાના ખભા પર ત્યાં પોઢેલા વીરોને લઈ એટલી ખેપ કરી હતી કે તેમના થાકેલા ફેફસાંમાંથી નીકળેલા શ્વાસ – ઉચ્છ્વાસથી સમગ્ર ધરતી તપી ઉઠી હતી.
કર્નલ હરીશ પાઠક તેમની કૅમ્પ ચૅર પર બેઠા હતા. આજુ બાજુ કારતુસોની મૅગેઝીનોના લાકડાની ખાલી પેટીઓ એક તરફ ગોઠવાયેલી હતી. તેમના સૈનિકોએ રણક્ષેત્ર સાફ કર્યું હતું, પણ જવાનોના રક્તના રેલાઓથી જમીન ઢંકાઈ હતી, તેમાં પંજાબની ધરતીનાં અશ્રુ સમાન ઝાકળબિંદુ ભળ્યા હતા. ચારે તરફ શૌર્ય અને ગૌરવની ગાથા સાથે શોકગીત ગાતી હવાની સુરખી અમારા કાનને સ્પર્શ કરતી હતી. અમે પહોંચ્યા ત્યારે મિલિટરી હૉસ્પિટલની ત્રણ ઍમ્બ્યુલન્સ ત્યાંથી ધીરે ધીરે બહાર નીકળતી જોઈ.
કર્નલ પાઠક મીતભાષી હતા કે તેમના વીરગતિ પામેલા સૈનિકોના શોકમાં નિ:શબ્દ, કહી શકાતું નહોતું. “આ ઍમ્બ્યુલન્સમાં મારા સાથીઓનાં પાર્થિવ શરીર હતા…”
એકા’દ બે મિનિટ શાંત રહ્યા પછી તેમણે જે વાત કહી, તથા તેમના અફસરોએ જે વિગતો લખી તેનું વૃત્તાંત આપીશું.
***
કર્નલપાઠક :
“મારી બટાલિયન રિઝર્વ – એટલે યુદ્ધમાં જરૂર પડે તો જ તેને ઉપયોગમાં લેવાય એવી રીતે ગોઠવવામાં આવી હતી. યુદ્ધમાં ભાગ લેવા નહીં મળે તે જાણીને મારા અફસરો અને જવાનો નાસીપાસ થયા હતા. અમારી 8 Sikh Light Infantry નવી જ ઊભી કરાયેલી બટાલિયન હતી. જો કે તેના સિનિયર સરદાર (સુબેદાર મેજર તથા અન્ય જુનિયર કમિશન્ડ ઑફિસર્સ) અને અનુભવી નૉન-કમિશન્ડ ઑફિસર્સ (હવાલદાર) અન્ય બટાલિયનોમાંથી લેવાયા હતા. બાકીના બધા યુવાન અફસરો તથા જવાન (રાઇફલમેન) ટ્રેનિંગ સેન્ટર્સમાંથી આવ્યા હતા. અમારા માટે added value એ હતી કે મારા સઘળા યંગ ઑફિસર્સ (સેકન્ડ લેફ્ટેનન્ટ/લેફ્ટેનન્ટ/કૅપ્ટન) કમાંડો ટ્રેનિંગ લઇને આવ્યા હતા અને વિશ્વની કોઇ પણ અગ્નિપરીક્ષા હોય તો તેનો સામનો કરવાની ક્ષમતા તેઓ ધરાવતા હતા.
“મારી બટાલિયન 96 Infantry Brigadeમાં જોડાઇ. ૩-૪ ડિસેમ્બરની રાતે અમને સમાચાર મળ્યા કે પાકિસ્તાનની સેનાએ બુર્જ અને ફતેહપુરની ચોકીઓ પર કબજો કર્યો હતો. ત્યાર બાદ ૬ ડિસેમ્બરે અમારી સાથી 15 Maratha તથા ૨૩મી BSFએ બુર્જ પર હુમલો કરી જીતી લીધું હતું. હવે ફતેહપુર પાછું મેળવવાનો નિર્ણય લેવાયો ત્યારે અમને આ task મળશે એવું જાણવા મળ્યું ત્યારે મારા અફસરો અને જવાનોમાં ખુશીની લાગણી ફેલાઇ. અમે પ્રારંભિક recce કરી. પરિસ્થિતિ એવી હતી કે ભારતની ફતેહપુર ચોકીથી ૧૫૦ ગજ પર આંતરરાષ્ટ્રીય સીમા હતી. ત્યાંથી પાકિસ્તાનની આ જ નામની ચોકી લગભગ ૨૦૦ ગજ પર હતી, અને તેની પાછળ રાવી નદી.
“મારા આકલન પ્રમાણે તેમના હાથમાં ગયેલી આપણી ફતેહપુર ચોકી પાછી લેવાથી કામ પૂરૂં નહી થાય. અમારે તેમની ફતેહપુર ચોકી પણ કબજે કરવી જોઇશે. આમ ન કરાય તો તેઓ ત્યાંથી ભારે counterattack કરી શકે. આ એવી યોજના હતી કે તેમાં વિજય – પરાજય વચ્ચે પાતળી રેખા હતી. તેમાં દૃઢતા, હિંમત અને સર્વસ્વ દાવ પર લગાડવાની ક્ષમતા કોનામાં છે તે આ યુદ્ધનું પરિણામ નક્કી કરશે. મને મારા શીખ જવાનો અને યુવાન અફસરો પર પૂરો વિશ્વાસ હતો.
“અમારૂં લક્ષ્ય – objective આપણી ફતેહપુર ચોકીને અડીને આવેલ ધુસ્સી બંધ હતો, જે ચોકટના એક્કાના આકારમાં ફેલાયો હતો. તેની પાછળ હતી આપણી ફતેહપુર ચોકી જેના પર તેમનો કબજો હતો. ત્યાંથી આંતરરાષ્ટ્રીય સીમાને પાર હતી તેમની આ જ નામની ચોકી અને તેની પાછળ રાવી નદી. આમ અમારા પ્રતિપક્ષની સુરક્ષા પંક્તિ ત્રણ દિવાલોની હારમાળા જેવી હતી. (વાચકોને ખ્યાલ આવે તે માટે તેનું રેખાચિત્ર નીચે આપ્યું છે.) અમારી recce પ્રમાણે જમીન પર સ્થિતિ નીચે પ્રમાણે દેખાતી હતી. ધુસ્સી બંધની ટોચ પર તેમણે બંકર બાંધ્યા હતા તે દેખાતું હતું. જો કે તેમાં ક્યા પ્રકારના શસ્ત્રો હતા તે આટલા ટૂંકા સમયમાં જાણી શકાયું નહીં.
“સામાન્ય રીતે કોઇ પણ સ્થાન પર હુમલો કરવાનો હોય, તો સામે ધસી જવામાં સૌથી વધુ હાનિ થતી હોય છે. આથી કોઇ પણ હુમલો કરવાનો હોય તો પડખા તરફથી, એટલે કે flanking attack કરવાનું પસંદ કરાય છે. અહીં પરિસ્થિતિ વિષમ હતી. સામે ઉંધો ત્રિકોણ હતો અને તેની બન્ને બાજુના ધુસ્સી બંધ પર સીધી રક્ષા પંક્તિ. અહીંની રક્ષાપંક્તિમાં બેઠેલી પાકિસ્તાની સેનાને એવી અનુકૂળતા હતી કે તેમના પર કોઇ પણ દિશામાંથી હુમલો કરવાનો થાય તો તે frontal એટલે સામી છાતીએ ધસી જવા સિવાય કોઇ વિકલ્પ નહોતો. આ જાણે ઓછું હોય, દુશ્મને તેમની સામેના ભાગમાં માનવ અને વાહન વિરોધી માઈન્સ બીછાવી હતી. માનવ વિરોધી માઇન પર કેવળ વીસ રતલ વજન પડે તો જેનો પગ તેના પર પડ્યો હોય તે ધડાકા સાથે ઉડી જાય. અમે ચારે કંપનીઓનો સંયુક્ત હુમલો કરવાનો નિર્ણય લીધો. મેં મધ્યમાં રહી હુમલામાં ભાગ લેવાનું નક્કી કર્યું.”
***
સેકન્ડ લેફ્ટેનન્ટ I. N. Raiનું વૃત્તાંત :
ફતેહપુર પોસ્ટ પર હુમલો કરતી વેળાએ સેકન્ડ લેફ્ટેનન્ટ રાયની તસ્વિર ડાબી બાજુએ. જમણી બાજુએ વર્ષો બાદ મેજર થયા પછીની છબિ.
“અમને રાતના ૧૧ વાગે હુમલો કરવાનો હુકમ મળ્યો હતો. બધી તૈયારી થઇ ગઇ હતી. ચારે કંપનીઓને જે લક્ષ્ય આપવામાં આવ્યું હતું તેનું અમે નિરિક્ષણ કરી લીધું હતું.
“રાતના દસ વાગે શત્રુની રક્ષાપંક્તિ પર આપણી આર્ટિલરીએ બૉમ્બાર્ડમેન્ટ શરૂ કરયું. અમારી પાસે એક કલાકનો સમય હતો. જવાનોના લંગરમાંથી આવેલી ગરમાગરમ દાળ અને જાડી રોટલીઓનું ભોજન મારા સાથીઓ કૅપ્ટન કરમસિંહ અને લેફ્ટેનન્ટ નૈયર અને મેં સાથે કર્યું. ભોજન પૂરું થયું અને અમે અમારી કંપનીઓમાં ગયા. અમારી ખાસ ટુકડીએ રાતના અંધારામાં આગળ જઇ દોરેલી લાઇન – જેને અમે FUP (Forming up place) કહીએ, ત્યાં જઇ, રાઇફલ પર સંગિન ચઢાવી, તૈયાર હાલતમાં બેઠા. રાતના બરાબર અગિયાર વાગે CO સાહેબની ગર્જના સંભળાઇ, “બોલે સો નિહાલ” અને આખી બટાલિયન ગરજી, “સત શ્રી અકાલ” અને અમે દોડીને દસ ફીટ ઉંચા ધુસ્સી બંધ તરફ ધસી ગયા. દુશ્મન તૈયાર બેઠો હતો. તેમણે પહેલાં મૅગ્નેશિયમની Flare (ઉજાસ) વાળા ગોળા હવામાં છોડ્યા, જેથી આખો વિસ્તાર પ્રકાશમય થઇ ગયો.તેઓ અમને ઉંચાઇએથી જોઇ શકતા હતા જેથી અમારા પર ફાયરિંગ શરૂ કર્યું. અમે તેમના હથિયારોની નળીમાંથી નીકળતા આગના તણખા સમાન ટ્રેસર રાઉંડ (આ એવી ગોળી હોય છે, જેમાંથી લાલ પ્રકાશ નીકળે અને તે લગભગ અર્ધી મિનિટ સુધી ઝગમગગતો રહે છે, જે જોઇને ગોળી ચલાવનાર સૈનિક જોઇ શકે છે તેની ગોળી ક્યાં અથડાય છે). તેમની પાસે હતા એટલા બધાં હથિયારો વડે અમારા પર ગોળીઓ ચલાવવાનું શરૂ કર્યું. ત્રણ દિશાએથી તેમની ભારે મશિન ગનના વણથંભ્યે ચાલતી ગર્જના સમા ધડાકા, તેમની લાઇટ મશિન ગનનો અવાજ અને રાઇફલમેનની રાઇફલોમાંથી રોકાઇ-રોકાઇને આવતા ધડાકા શરૂ થયા. વચ્ચેજ અમારા માર્ગમાં આવતી માઇન પર અમારા જવાનનો પગ પડતાં ધડાકા સાથે તે ફાટતી અને જવાનનો પગ કપાઇને હવામાં ઉડતો અને જવાન…
જ્યારે હુમલો કરવા શીખ લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીના જવાન ધુસ્સી પરનો ઢાળ ચઢવા દોડી ગયા ત્યારે તેમના પર થયેલ ગોળીબાર આ પ્રકારનો હતો. મશિનગનોનું સંધાન એવું હતું કે તેના cross fireમા મોટા ભાગના સૈનિકો સપડાય. મિડિયમ મશિનગન ૮૦૦ ગજ દૂરથી અને LMG ૩૦૦ ગજ દૂરથી માણસ કે પ્રાણીને ઢાળી શકે.
“અમે જેવા તેમના બંકર સુધી પહોંચ્યા, તેમના ફાયરિંગની ઉત્કટતા વધી ગઇ. હવે તેમણે અમારા ધસી જતા સૈનિકો પર anti-tank ગોળા ચલાવતી RCL (રિકૉઇલલેસ ગન)ના ગોળા છોડવાની શરૂઆત કરી. પહેલો ગોળો મારા ભાઇબંધ કૅપ્ટન કરમસિંહના શરીરની આરપાર નીકળી ગયો. તેના શરીરના બે ટુકડા થયા. કોઇ પૂછશે, આ શક્ય છે?
હા. આ સત્ય છે. વિચાર કરો, RCL ના નક્કર ધાતુના ગોળાનો વ્યાસ ૧૦૬ મિલિમિટર હોય છે. તેની ગતિ અને ઘાતક શક્તિ એટલી ભયંકર હોય છે કે છ ઇંચ જાડી પોલાદની ભીંત સમી ટૅંકને ૩૦૦ ગજ દૂરથી ભેદીને ટૅંકમાં બેસેલા સૈનિકોને ધ્વસ્ત કરી શકે છે. કરમસિંહ પર આ ગોળો કેવળ ચાર ફીટના અંતરેથી વાગ્યો હતો. બીજી તરફ લેફ્ટેનન્ટ નૈયર તેના સૈનિકો સાથે મિડિયમ મશિનગનના મોરચા પર ચઢી ગયો. મશિનગનનો બર્સ્ટ તેના ચહેરા પર વાગ્યો અને તે પણ એ જ ક્ષણે વીર થયો.
“બહાદુર શીખ જવાનો ધુસ્સી પર ચઢ્યા અને હાથોહાથની લડાઇ શરૂ થઇ. તેઓ તેમની રાઇફલ અને બૅયોનેટ સાથે અને અમે અમારી રાઇફલ-બેયોનેટ સાથે લડ્યા. અમે ખુલ્લામાં હતા જ્યારે તેઓ સુરક્ષિત બંકરમાં – જ્યાં તેમના પર અમારી તોપના ગોળાઓથી મોટા ભાગે બચી ગયા હતા. અમારા સૈનિકો ટપોટપ પડતા હતા, પણ મરતાં મરતાં પણ તેઓ કહેતા હતા, ‘સાબજી સાઢી ફિકર મત કરના. તુંસી બઢો, ખતમ કરો ઉન્હાંનૂ”.
એક ક્ષણ તો એવું લાગ્યું કે હુમલો કદાચ નિષ્ફળ જશે. તેમની રક્ષાપંક્તિ એટલી મજબૂત હતી કે ન પૂછો વાત. ત્રિકોણની બે પાંખ પર કબજો થયો, પણ ટોચ પરથી હજી success signal આકાશમાં વેરી લાઇટ પિસ્તોલમાંથી છોડાતી લીલા પ્રકાશ વાળી ગોળી હજી આવતી દેખાઇ નહી.”
હવે વાત સાંભળીએ કર્નલ પાઠકની :
“ત્રિકોણના ટોચ પર કબજો કરવાનું કામ મેં મેજર તિરથસિંહ અને તેની આલ્ફા કંપનીને સોંપ્યું હતું. એક કંપનીમાં લગભગ સો જવાન હોય છે. તેના વાયરલેસ મૅસેજ આવતા હતા. ‘સર, લક્ષ્ય પર પહોંચી ગયો છું, પણ મારા પર તેઓ કાઉન્ટર ઍટેક કરી રહ્યા છે. મારી પાસે કેવળ પંદર જવાન રહ્યા છે. બાકીના વીરગતિ પામ્યા કે ઘાયલ થયા છે. હું સામનો કરી રહ્યો છું.”
“કેટલીક મિનિટ બાદ ફરી મેજર તિરથસિંહનો વાયરલેસ રણક્યો. ‘સર, ઍટેકને નિષ્ફળ કર્યો છે. હવે મારી પાસે ચાર જવાન રહ્યા છે. દુશ્મન regroup કરીને આવી રહ્યો છે. મારા આગલા વાયરલેસની રાહ જુઓ.’
“હું ચોંકી ગયો. રેડ.રેડ,રેડનો અર્થ થાય છે, મારા પર જ આર્ટિલરીના ગોળા વરસાવો, કેમ કે દુશ્મન મારા મોરચા પર પહોંચી ગયા છે. મારી પાસે તેમનો સામનો કરવા કોઇ સૈનિક બચ્યો નથી. દુશ્મનને ખતમ કરવાનો આ જ એક મોકો છે. મેં તેને પૂછ્યું, ‘Are you sure?’ તિરથસિંહે ફરી કહ્યું, ’રેડ, રેડ. રેડ’ અને તેનો વાયરલેસ સેટ બંધ પડી ગયો. અમે તરત તેની position પર આર્ટિલરીના ગોળાઓ વરસાવ્યા. તે બંધ થતાં હું કૂમક લઇને તેની પોઝિશન પર પહોંચ્યો. તિરથસિંહ અને તેના જવાન જીવિત નહોતા. તેમની સામે અને આસપાસ લગભગ પચાસે’ક જેટલા દુશ્મન સૈનિકો મરેલી કે ઘાયલ અવસ્થામાં પડ્યા હતા.
અમે ભારે કિંમત આપીને પણ લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કર્યું હતું. અમે બાકી બચેલા જવાનો સાથે આગળનો વિસ્તાર clear કર્યો અને દુશ્મનને કેવળ સરહદ પાર જ નહી, રાવી નદીને પાર તગેડી મૂક્યો હતો. મને મારા સૈનિકોના શૌર્ય પર ગૌરવની ભાવના છે. તેમણે અમને મળેલી કામગિરીને સફળતા કરી બતાવી. “
આ હુમલામાં શીખ લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીના ત્રણ યુવાન અફસર અને ૩૮ જવાન વીર ગતિ પામ્યા. ૧૦૧ ઘાયલ થયા. દુશ્મન પર ચાર્જ કરતી વેળાએ તેમના ગોળીબાર અને માઇન્સના સ્ફોટમાં અમારા ઘાયલ થયેલા જવાનોને સારવાર માટે લઇ જવા ઍમ્બ્યુલન્સ બોલાવી. અમારા રેજિમેન્ટલ મેડિકલ ઑફિસર તેમના પૅરામેડિક સાથે રણમેદાનમાં આવ્યા અને તેમની ગાડી ઍન્ટી ટૅંક માઇન પર એવા ધડાકા સાથે હવામાં ઉછળી, તેમાંના બે પૅરામેડિક મૃત્યુ પામ્યા. ડૉક્ટર ગંભીર રીતે ઘાયલ થયા. શીખ જવાન એવા ગંભીર રીતે ઘાયલ થયતા હતા, તેમની સ્થિતિ વર્ણવી શકાય તેવી નથી.”
આ યુદ્ધમાં વિજય મેળવવા માટે 8 Sikh Light Infantryને એક મહાવીર ચક્ર, પાંચ વીર ચક્ર – જેમાં એક મરણોપરાંત, ચાર સેના મેડલ – જેમાંના બે મરણોપરાંત અને ત્રણ મેન્શન્ડ ઈન ડિસ્પૅચીઝ એનાયત થયા. મહાવીર ચક્ર મેળવનાર હતા કર્નલ પાઠક, જેઓ આગળ જતાં મેજર જનરલના પદ પર નિવૃત્ત થયા.
મિલિટરીમાં એક શિરસ્તો છે. જે બટાલિયન તેને આપવામાં આવેલા લક્ષ્યને સિદ્ધ કરે અને વિજયી થાય, તેને Battle Honour અપાય છે. જે સમગ્ર ક્ષેત્રમાં અભૂતપૂર્વ પરાક્રમ દાખવે તેને Theatre Honour અપાય છે. 8 Sikh Light Infantryને Theatre Honour Fatehpur એનાયત થયું. ફક્ત છ વર્ષ પહેલાં ખડી કરાયેલી આ યુવાન બટાલિયનની સિદ્ધી સાચે જ અભૂતપૂર્વ હતી
કર્નલ પાઠકને અભિવાદન અને તેમના સૈનિકોના અવસાન માટે સંવેદના વ્યક્ત કરી અમે પાછા ફર્યા. મને હજી પણ એ પ્રસંગ યાદ છે. આંખ બંધ કરીને તેમણેકરેલ યુદ્ધ નિનાદ। “બોલે સો નિહાલ, સત્ શ્રી અકાલ’ મારી સામેના Diamond shapeના ફતેહપુરના ધુસ્સી બંધમાં ગરજી ઉટ્યા હતા તેના વિચારથી જ તેનો ધ્વનિ સંભળાય છે. આ વીર સૈનિકોને આદરાંજલી સાથે, વાહે ગુરુજી કા ખાલસા, વાહે ગુરુજી કી ફતેહના અભિવાદન સાથે આપની રજા લઇશું.
જિપ્સીને ૧૯૭૧ના યુદ્ધમાં થયેલા અનુભવોમાંનો આ એક અભૂતપૂર્વ અનુભવ હતો. Posted by Capt. Narendra
અજીતસિંહ તથા પ્રકાશચંદની પ્લૅટૂનો માટે ભોજન રવાના કર્યા બાદ જીપમાં બેઠો. જર્નૈલસિંહે એન્જિન સ્ટાર્ટ કર્યું. કોણ જાણે કેમ, મનમાં વિચાર આવ્યો, ધુસ્સી બંધ પરથી સીધા હેડક્વાર્ટર્સ જઈએ તે પહેલાં અમારી બટાલિયનની પૂર્વ દિશામાં મારા મિત્ર જી.બી. સિંઘની 21 BSF Battalion હતી તેમને મળીને અજનાલા જઇએ. અમારી F Companyની જ્યાં હદ શરૂ થતી ત્યાં જી.બી. સિંઘની બટાલિયનની હદ શરૂ થતી હતી તેનું કંપની હેડક્વાર્ટર રમદાસ (હા, આ તેનો ખરો ઉચ્ચાર છે, જો કે નકશામાં અંગ્રેજી સ્પેલિંગ Ramdas થાય છે) નામના ગામની સીમમાં હતું. મારે આ કામ કરવાની જરૂર નહોતી, અને મારી ફરજનો તે હિસ્સો પણ નહોતો. તેમ છતાં એક ક્ષણમાં મનમાં આવેલી વાતને ધ્યાનમાં રાખી અમે રમદાસ જવા નીકળ્યા. તે સમય અમને કોઇને આ કોઇ પૂર્વસંકેત હતો તેનો વિચાર સરખો આવ્યો નહોતો
F Company HQનું ગામ હતું બલ્લડવાલ. ત્યાંથી અમે પાંચ કિલોમિટર સુધી જીપ ચલાવ્યે રાખી, પણ રસ્તામાં ક્યાંય મિલિટરી કે બીએસએફની રક્ષાપંક્તિ જોવા ન મળી. આ સ્થિતિ સાચે જ ગંભીર હતી. પંજાબ જેવા સપાટ મેદાની વિસ્તારમાં Defence સળંગ હોવો જોઇએ. જ્યાં એક બટાલિયન કે બ્રિગેડની રક્ષાપંક્તિ પૂરી થાય તેને અડીને બીજી બટાલિયન કે બ્રિગેડની રક્ષાપંક્તિ હોવી જોઇએ, અને તેમનો fire power બન્ને યુનિટ કે ફૉર્મેશન વચ્ચેના gapને કવર કરે તેવો હોવો જોઇએ. આ વિસ્તાર મહાભારતના યુદ્ધમાં દુર્યોધનની જાંઘ કે ગ્રીક પુરાણ કથાના વીર એકિલીઝ (Achilles) ની એડી જેવો vulnerable હોય છે. ત્યાં ઘા કરવામાં આવે તો તેઓ જીવિત ન રહે – અને અંતત: ત્યાં ઘા થવાથી જ તેઓ મૃત્યુ પામ્યા હતા. આ વિસ્તાર અમારી Achilles’ Heel જેવો નાજુક હતો.
વાત એવી હતી કે અમે જોયેલા વિસ્તારની ભુલેચૂકે પણ પાકિસ્તાનની સેનાને જાણ થાય તો આ પાંચ કિલોમિટર જેટલા પહોળા વિસ્તારમાંથી તેમની ટૅંક સહિતની આખી ડિવિઝન કોઇ પણ જાતની અડચણ કે અવરોધ વગર આ gapમાંથી નીકળી સીધી અમૃતસર પહોંચી શકે તેવું હતું. આવું થાય તો આપણો પંજાબ પરનો આખો ડિફેન્સ ભાંગી પડે, એટલું જ નહીં, અમૃતસરથી કાશ્મિર જતો નેશનલ હાઇ વે કપાઇ જતાં કાશ્મિર દેશથી અલગ પડી જાય. યુદ્ધ તેની ચરમ સીમા પર પહોંચ્યું હતું.
મેં જર્નૈલસિંહને તરત જીપ વાળવાનો હુકમ કર્યો અને મારતે ઘોડે જઈએ તેમ હેડક્વાર્ટર્સ પહોંચ્યા અને અમારા COને આની માહિતી આપી. તેમણે Operational Map જોયા અને લગભગ આઘાત મહેસુસ કર્યો. અમારી 58 Infantry Brigade અને તેની પૂર્વમાં આવેલી બ્રિગેડિયર ગૌરીશંકરની 86 Infantry Brigade વચ્ચે એક સંયુકત વિસ્તાર દર્શાવતું બિંદુ, જેને મિલિટરીની ભાષામાં Junction Point કહેવાય, તે નક્કી કરવાનું રહી ગયું હતું. આપણી યુદ્ધ રણનીતિમાં આ એક ગંભીર ક્ષતિ રહી ગઇ હતી. મારા CO શ્રી. ભુલ્લર દોડતા જ અમારા campusમાં આવેલા બ્રિગેડ હેડક્વાર્ટર્સમાં ગયા અને બ્રિગેડિયર નરિંદરસિંઘને વાત કરી. તેમણે નકશા જોયા અને તેમની પાસે બેઠેલા આર્ટિલરીના કર્નલ સતીશ ચંદ્ર તથા એન્જિનિયર્સના કંપની કમાંડરને હુકમ કર્યો કે તેઓ જાતે જઇને આની તપાસ કરે. તેમણે પાછા આવીને અમે આપેલી માહિતીની પુષ્ટી કરી. તરત ટેલીફોનના તાર ધણધણી ઉઠ્યા. 86 Infantry Brigade તથા અમારી બ્રિગેડની એન્જિનિયર્સની માઇન પાથરનારી ટુકડીઓને રાતના સમયે આ સમગ્ર વિસ્તારમાં માઇન બિછાવવા લાગી. 86 Infantry Brigadeeની 1/9 ગુરખા રાઇફલ્સ, શીખ લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રી તથા અમારી પંજાબ રેજીમેન્ટની ટુકડીઓ પણ આ કામમાં લાગી. રાતના માઇન્સ બીછાવાઇ રહી હતી ત્યારે બે કે ત્રણના સુમારે દુશ્મનના ધ્યાનમાં આ વાત આવી. તેમણે આપણી Mine Laying Partyઓ પર તોપના ગોળા વરસાવવાનું શરૂ કર્યું. મોતના વરસાદમાં પણ આપણી સેનાએ આ કામ પૂરૂં કર્યું. આની પુષ્ટી પણ વર્ષો બાદ થઇ, જે વિશે જુદો જ લેખ આપીશું.
ટૂંકામાં, આપણો દેશ એક ગંભીર આફતમાંથી બચી ગયો. આ એકમેવ આફત નહોતી. બીજી આફતનું નિવારણ પણ અચાનક જ, આવી જ સ્ફૂરણાને કારણે થયું હતું, જ્યારે 6 Decemberની બપોરે ૧૫મી મરાઠા લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રી, અમારી ૨૩મી BSF અને ૬૬ આર્મર્ડ રેજીમેન્ટની લેફ્ટેનન્ટ ચીમાની ટૅંકોએ ૪૩મી બલુચ રેજીમેન્ટને મારી ભગાવી હતી. આ હુમલામાં અમારા સૈનિકોએ બલુચના અફસરનો નકશો કબજે કર્યો હતો તેના પરથી અમને તેમની યોજનાનો ખ્યાલ આવ્યો હતો. નીચેના નકશા પરથી વાચક તેનું મહત્વ જાણી શકશે.
નકશામાં ડાબી તરફ તીરનાં નિશાન વાળો માર્ગ પાકિસ્તાનની સેનાએ ભારતમાં કૂચ કરી સીધા અમૃતસર જવાની યોજના ઘડી હતી. તેમની યોજના હતી ૬ ડિસેમ્બરની રાતે બુર્જથી 43 Baluch અને ફતેહગઢથી પંજાબ રેજીમેન્ટ એ સાથે હુમલાઓ કરી ચોગાવાં નામના ગામે પહોંચે, અને ત્યાં એકત્ર થઇ અમૃતસર અને તેના રાજા સાંસી હવાઇદળના અડ્ડા પર કબજો મેળવે. આ યોજનાને આપણી સેનાએ ૬ ડિસેમ્બરની બપોરે હુમલો કરી તેને ધૂળ ભેગી કરી હતી.
આ યોજના વિશે અમારે હાથ લાગેલા 43 Baluchના નકશા પરથી જાણવા મળ્યું હતું. નકશાની જમણી બાજુના ખૂણામાં જે આછો ત્રિકોણ છે, તે સાવ ખાલી પડેલો વિસ્તાર હતો. જો તેમની જાણમાં આ વાત આવી હોત તો નદી પાર કરીને આ ખાલી પડેલા વિસ્તારમાં પ્રવેશ કરી, સીધા ફતેહગઢ અને ત્યાંથી ધોરી સડક પરથી તેઓ ઠેઠ અમૃતસર સુધી તેમની સેના જઈ શકી હોત. આમ તેઓ 58 Infantry Brigade અને 86 Infantry Brigadeની વચ્ચેનો માર્ગ ભેદીને તેઓ સીધા અમૃતસર તરફ જઇ શક્યા હોત.
વાત અહીં પૂરી થતી નથી.
આ નકશાના ડાબા ખૂણામાં આવેલા ધુસ્સી બંધના કાટખૂણા વાળા વિસ્તારમાં એક માત્ર BSFની ચોકી છે. આ છે ફતેહગઢ ચોકી. અહીં પાકિસ્તાનની સૌથી વધુ પ્રખ્યાત પંજાબ રેજીમેન્ટે કબજો કર્યો હતો. ૬ ડિસેમ્બરની બપોરે બુર્જ પર કબજો મેળવ્યા બાદ પણ પંજાબ રેજીમેન્ટે ફતેહગઢ પરથી ચોગાવાં અને ત્યાંથી અમૃતસર તરફનું આક્રમણ ચાલુ રાખવાની મહેચ્છા છોડી નહોતી. તેમણે આ ચોકી પર વધુ સૈનિકો એકઠા કરી રાખ્યા હતા. તેમની ટૅંક્સ તેમની મદદે આવી પહોંચે એટલી વાર હતી.
ભારતીય સેનાપતિ મેજર જનરલ ભટ્ટાચાર્જીને આવું કંઇ થઇ શકે તેવું લાગ્યું. પાકિસ્તાન આગળ કોઈ પગલું ભરે તે પહેલાં ફતેહપુર ચોકી પાછી જીતી, પાકિસ્તાની સેનાને રાવી પાર ધકેલવાનો તેમણે નિર્ણય લીધો. આ કામ તેમણે 96 Infantry Brigadeને સોંપ્યું. કમાંડરે લેફ્ટેનન્ટ કર્નલ હરીશ ચંદ્ર પાઠકના કમાંડ હેઠળની 8 Sikh Light Infantryને સોંપ્યું.
આ એક એવો હુમલો હતો, જે ઈતિહાસ-પ્રસિદ્ધ Charge of the Light Brigade ને ઝાંખો પાડે તેવો હતો.
આવતા અંકમાં તેનું સવિસ્તર વર્ણન આપીશું. Posted by Capt. Narendra
જિપ્સી પાછો વળ્યો. દૂર જર્નૈલસિંહ જીપની બહાર ઉભો રહી અપલક નજરે તેના અફસર તરફ ચિંતામય નજરે જોઇ રહ્યો હતો. તેની નજીક જઇ જિપ્સીએ કહ્યું, “જર્નૈલ, આપણા જવાનોની તપાસ કરવા હું એકલો આગળ જઉં છું. તારે અહીં જ રહી મારી રાહ જોવાની છે. જો હું એક કલાકમાં પાછો ન આવું તો હેડક્વાર્ટર્સમાં જઈ CO સાહેબને અત્યાર સુધી જે થયું છે તેનો રિપોર્ટ આપજે.”
“સા’બ જી, આપની સલામતીની જવાબદારી મારી છે. આપને છોડીને હું ક્યાં’ય નહીં જઉં. આપ જીપમાં બેસો. આપણે સાથે જ જઇશું.” જર્નૈલ આખરે જવાંમર્દ શીખ જવાન હતો.
મરાઠા લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીના સુબેદાર સાહેબ આ સાંભળી રહ્યા હતા. જેવો હું જીપમાં બેસવા ગયો, તેમણે મને મરાઠીમાં કહ્યું, “સાહેબ, યા પુઢે શત્રુ આહે.” આગળ દુ:ખિત સ્વરમાં કહ્યું, ” માફ કરજો, મારા હાથ બંધાયેલા છે. સંભાળીને જજો. રામ રામ,” કહી તેઓ તેમની ટ્રેન્ચમાં ગયા. તેમનો દુ:ખિત ચહેરો ઘણું બધું કહી ગયો. જે માણસ જાણી જોઇને મોતના મ્હોંમાં જતો હોય તેના માટે શોક પ્રદર્શિત કરવા સિવાય આ વીર યોદ્ધા બીજું શું કરી શકે? વાત સ્પષ્ટ હતી : અમે ત્યાં પહોંચીએ તે પહેલાં ફિલ્ડ ટેલીફોનથી મેજર તેજાએ સુબેદાર જાધવ સાહેબને તેમના સીઓ કર્નલ પોપટલાલનો હુકમ સંભળાવી દીધો હતો.
જર્નૈલે જીપ સ્ટાર્ટ કરી. અમે ધીરે ધીરે આગળ વધ્યા.
અમે લગભગ પંદરે”ક મિનિટ આગળ વધ્યા હતા ત્યાંથી આગળ, લગભગ ૩૦૦ – ૪૦૦ ગજના અંતરે ધુસ્સી બંધમાં અમને ટ્રેન્ચ જેવું કશું ક દેખાયું. મારી પાસે દૂરબિન નહોતું. જર્નૈલે તેની સ્ટેનગનમાં મૅગેઝિન ચડાવી, મેં મારી પિસ્તોલને holsterમાંથી બહાર કાઢી, cock કરી, પણ સેફ્ટી કૅચ ઑન રાખ્યો જેથી અકસ્માત તેમાંથી ગોળી ન છૂટે. અમે આગળ ગયા તો ટ્રેન્ચ સ્પષ્ટ દેખાઇ, અને તેમાંથી અમારી તરફ રાઇફલ તાણીને ખાખી યુનિફૉર્મમાં એક સૈનિક દેખાયો.
સ્થિતિ ગંભીર હતી. પાકિસ્તાની સેનાનો યુનિફૉર્મ ખાખી રંગનો છે. BSFની વર્દી તે સમયે ખાખી રંગની હતી તેથી અમે જાણી ન શક્યા કે અમે જોયેલા સૈનિક કોણ હતા. અહીં બે શક્યતાઓ હતી. જો તે દુશ્મન હોય તો અમને તેમની નજીક જેટલું જવાય એટલું આવવા દેશે અને અમને ઘેરીને કેદ કરવાનો પ્રયત્ન કરશે. જો અમે ત્યાંથી જ પાછા ફરવાનો પ્રયત્ન કરીશું તો ગોળીઓની ઝડી વરસાવવાનું શરૂ કરશે. બીજી સંભાવના હતી કે આ અમારા BSFના જવાન હતા. બન્ને સંજોગોમાં અમારે આગળ વધ્યા જ કરવાનું હતું. છેલ્લા શ્વાસ અને છેલ્લી ગોળી સુધી લડી લેવાની તૈયારી સાથે અમે આગળ જવાનું નક્કી કર્યું. મેં પિસ્તોલ પર ઘોડો ચડાવ્યો. અંગુઠો સેફ્ટી કૅચ પર રાખ્યો, જેથી ગોળી છોડવી પડે તો અંગુઠા વડે સેફ્ટી કૅચ પાછળ ખેંચી ગોળીઓ છોડી શકું. જર્નૈલે તેની સ્ટેનગન જમણા હાથમાં રાખી અને ડાબો હાથ સ્ટિયરિંગ રાખી જીપ ચલાવવાનું ચાલુ રાખ્યું. અમારા બન્નેનાં મન શાંત હતા. અમને ખબર હતી કે પરિસ્થિતિનો સામનો કેવી રીતે કરવાો. મનમાં ડર નહોતો. શંકા નહોતી. ઉદ્દેશ સ્પષ્ટ હતો.
ટ્રેન્ચથી પચીસે’ક ગજ પર મેં જર્નૈલને જીપ રોકી ‘ચૌકન્ના’ રહેવા કહ્યું. હું ધીરેથી બહાર નીકળ્યો, અને…
ધુસ્સી બંધની પેલી પારથી, જ્યાં અમારી નજર નહોતી પહોંચતી, ત્યાંથી સરકીને અમારી પાછળ આવેલા જવાનને અમે જોયો. સામેથી એક શીખ સિપાહી ખાઇમાંથી બહાર આવ્યો અને મને side arm સૅલ્યૂટ કરી ‘સત્ શ્રી અકાલ’ કહી અભિવાદન કર્યું.
અમે હાશકારો કરીએ તે પહેલાં સબ ઇન્સ્પેક્ટર અજીતસિંહ, પ્રકાશ ચંદ અને બે જવાનો અમારી પાસે આવ્યા અને અમને ભેટી પડ્યા. અમને જોઇને પ્રકાશ ચંદની આંખમાં પાણી આવ્યું, અને કહ્યું, ‘સાબ, આપ આવશો એવી અમારી ધારણા હતી અને…”
કોઇ પણ જાતની કૂમક કઅ મશિનગન/મોર્ટાર કે આૃ્ટિલરીના સપોર્ટ વગર આ સ્થાન પર કેવી રીતે પહોંચ્યા તે વિશે પૂછ્યું તો જાણવા મળ્યું કે ઍટેક કરવાના જુસ્સામાં અમારી બન્ને પ્લૅટૂન દુશ્મનને નષ્ટ કરીને આગળ વધી તો તો તેમની આખરની ટ્રેન્ચના જવાનો લેફ્ટેનન્ટ ચીમાની ટૅંકનો ધસારો અને તેની આગળનો બૉનેટ જેવા ભાગમાં બેસેલા BSFના જવાનોને જોઇ ટ્રેન્ચ છોડી નાસવા લાગ્યા હતા. અમારા સૈનિકોને હુકમ હતો કે જ્યાં દુશ્મનની રક્ષાપંક્તિ ખતમ થાય ત્યાંથી બસો-ત્રણસો ગજ આગળ જઇ મોરચા ખોદી defenceમાં તૈયાર રહેવું. અજીતસિંહ અને પ્રકાશચંદે હુકમ પાળ્યો. કમનસીબે મેજર રણવીરસિંહ ગંભીર રીતે ઘાયલ થયા હતા અને વિજય મેળવ્યા બાદ તેમને તરત સારવાર માટે મોકલવામાં આવ્યા. આવી હાલતમાં તેમની કંપનીની જગ્યાએ ગયેલ મેજર તેજાને આ વાતની જાણ કરી શક્યા નહીં. તેજાને છેક સુધી ખબર નહોતી કે જે ભૂભાગને તેણે No man’s land નક્કી કરીને તેના COને જાણ કરી હતી, ત્યાંથી ચારસો ગજ આગળ BSFની બે પ્લૅટૂન રક્ષાપંક્તિ બનાવીને બેઠી હતી. તેણેે જ તેના COને કણાવ્યું હતું કે BSFની બે પ્લૅટૂન, જે તેમના ઑપરેશનલ કન્ટ્રોલ નીચે હતી, તેમનો કોઇ પત્તો નહોતો!
અજીતસિંહની સાથે હું દરેક ખાઇમાં ગયો અને જવાનોની હિંમતને દાદ આપી અને શાબાશી આપી. છેલ્લા અઢાર કલાકથી તેમના પેટમાં તેમની વૉટર બૉટલના પાણી સિવાય બીજું કંઇ નહોતું ગયું, તેમ છતાં તેમનો જુસ્સો જોઇ અમે સાચે જ નવાઇ પામી ગયા. દરેક જવાન પાસે જઇને અમે નોંધ કરી કે કોને શાની જરૂરિયાત હતી. ગઇ કાલના ઍટેકમાં બન્ને પ્લૅટૂનના આ જવાનો પાસે તેમના યુનિફૉર્મ અને હથિયાર સિવાય બીજું કશું નહોતું. શિયાળાની કાતિલ ટાઢમાં, જ્યાં ટેમ્પરેચર શૂન્યની આસપાસ હતું, ત્યાં આ સૈનિકોએ પહેરેલા કપડે રાત વિતાવી હતી, એટલું જ નહીં, દુશ્મનનો સામનો કરી રહ્યા હતા. મેં તેમને અમારા CO સાહેબનો શાબાશીનો સંદેશો આપ્યો અને કહ્યું કે તેમના માટે જરૂરી સામાન, શિરામણ અને બપોરના ભોજનની વ્યવસ્થા કરૂં છું. ત્યાં એક રસપ્રદ વાત થઇ. આ બધા સૈનિકોમાં એક જ જવાન એવો હતો જેની પાસે જર્સી (યુનિફૉર્મનું લાંબી બાંયનું સ્વેટર) પણ નહોતી. તેણે શરમાળ સ્વરે કહ્યું, “સર, બને તો મારા માટે જર્સી મોકલી શકશો?”
મેં જર્સી પહેરી હતી. મને થયું, મને હેડક્વાર્ટરમાં પહોંચતાં એકાદ – બે કલાક લાગશે. ત્યાંના અમારા ક્વાર્ટરમાસ્ટર સ્ટોરમાંથી અન્ય સામાન સાથે જર્સી મોકલવામાં કોણ જાણે કેટલો સમય લાગશે. તેથી મેં તેને મારી જર્સી ઉતારી આપી અને કહ્યું, “તને નવી જર્સી મળે ત્યાં સુધી આનાથી કામ ચલાવ. મારી પાસે યુનિટમાં spare જર્સી છે, તો મારી ચિંતા ન કરીશ.” આ હતી આપણી ગુજરાતી વ્યાવહારિકતા. સમય સાચવવાની વાત, એટલું જ, પણ આ વાતનો આખી બટાલિયનમાં પ્રસાર થયો કે ઍડ્જુટન્ટે ફ્રન્ટ પરના જવાનને પોતાની જર્સી ઉતારી આપી!
હેડક્વાર્ટર્સમાં પાછા જવા જેવા અમે જીપમાં બેઠા અને જર્નૈલે ચાવી ફે્રવી, અજીતસિંહની રક્ષાપંક્તિની સામે ડેરા નાખીને બેઠેલી પાકિસ્નતાની સેનાની મશિનગને અમારા પર ફાયરિંગ શરૂ કર્યું. તેમના માટે આ ઇનામી ઘા કરવાની તક હતી, કેમ કે eyeball to eyeball જેવા નીકટના સામસામેના મોરચાઓ બાંધી બેસેલા જવાનોને મળવા જીપમાં જનાર કોઇ વરિષ્ઠ અફસર જ હોય! તેને મારી નાખવાથી દુશ્મનને પબ્લિસિટી કરવાનો લાભ મળે કે તેમના સૈનિકોએ દુશ્મનના સિનિયર અફસરનો વધ કર્યો છે!
શરૂઆતમાં ગોળીબારનો પહેલો ઘા અમારી રક્ષાપંક્તિ પર હતો અને બીજો burst અમારી જીપ પર. આ વખતે પણ તેમનું ranging ક્ષતિપૂર્ણ હતું અને ગોળીઓ અમારી જીપની પાછળની બાજુએ પડતી હતી. જીપ પર ગોળીઓનો વરસાદ પડવામાં વાર નહીં લાગે એવી સ્થિતિ હતી. જો કે આ વખતે અમારા બચાવમાં અમારા પોતાના સૈનિકો હતા. અજીતસિંહે તેમની LMG (લાઇટ મશિન ગન)થી દુશ્મનની દિશામાં ફાયરિંગ શરૂ કર્યું. બે’એક મિનિટ તેમતી ગોળીઓ બંધ થઇ, પણ હવે બીજી દિશામાંથી તેમની ભારે બ્રાઉનિંગ મશિનગનમાંથી ગોળીઓ વરસવા લાગી. અમારા કાન પાસેથી સનનન કરતી ગોળીઓ જતી હતી તે સાંભળ્યું. આ વખતે પણ રામ રાખે તેને કોણ ચાખૈની વાત સિદ્ધ થઇ. અમારા સદ્ભાગ્યે ધુસ્સી બંધમાં વળાંક નજીકમાં જ હતો ત્યાં વળ્યા બાદ અમે આ કાતિલ ગોળીબારમાંથી બચી નીક્યા. આ વખતે અજીતસિંહની પ્લૅટૂને કબજે કરેલી બલુચ સૈનોની કેટલીક રાઇફલ, વાયરલેસ સેટ અને મેજર શેખના નામ સાથેના નકશા તથા ગોળીઓ ભરેલી મૅગેઝિન્સ અમને આપી, જે લઇ અમે હેડક્વાર્ટર્સ તરફ જવા નીકળ્યા. પ્રથમ મેજર તેજા અને સુબેદાર જાધવને અમારી બન્ને પ્લૅટૂનોની માહીતી આપી અને તેમની સાથે સમ્પર્ક સાધવા વિનંતી કરી. ત્યાંથી અમે ઇન્સ્પેક્ટર કરણસિંહ પાસે ગયા અને ત્યાંથી ભોજનની ગાડીઓ રવાના કરાવી.
હવે આગળ એક એવી શોધ થઇ, જે હૃદય હચમચાવી નાખે તેવી હતી. Posted by Capt. Narendra
એક કોષી જીવ જન્મે છે બહુ કોષી શરીર ધારણ કરી વિકાસ પામે છે. સમય જતાં વિકાસ સિમિત થતો જાય, વિકાસ થંભે અને દેહ વૃદ્ધ થતો જાય છે વૃદ્ધ દેહ મૃત્યુ પામે છે. આ સનાતન સત્ય છે.
વાત છે વૃદ્ધત્વની.
થોડા દિવસ પહેલાં જ મેં જીવનના ૮૨ વર્ષ પુરા કર્યા. જૂના ફોટાઓ કાઢ્યા અને પરિવાર સાથે આનંદ મજાકની વાતો અને કોમન્ટ સાથે અતિત અને વર્તમાનના મારા શારીરિક દેખાવની ઘણી વાતો થઈ. Grandpaa, You are not the same person as you was ten years ago. You should not drive for your and public safety. બધા કહેતા હતા કે હજુ તો તમે યુવાન છો. ત્યારે મારી સ્પષ્ટ વક્તા (Big mouth) એક પૌત્રીએ ધડાકો કર્યો.
વૃદ્ધત્વ કે ઘડપણ સ્વીકારવાની એ ઘડી હતી.
મારા અનેક સ્વજનો અને વડીલમિત્રો મારા કરતાં ઉમ્મરમાં મોટા છે. શારીરિક માનસિક રીતે તંદુરસ્ત છે.; અને આનંદપૂર્વક જીવ્યે જાય છે. એમના મતે ઉમ્મર એ માત્ર આંકડો જ છે. ઘડપણ જેવી કોઈ વસ્તુ જ નથી. ખુબ સરસ વાત કહેવાય. જીવનના આખરી દિવસોમાં આ ખુમારીથી જ જીવવું જોઈએ. તન, મન અને ધનથી સુખી વ્યક્તિ જ આ રીતે જીવી શકે. બધા માટે આ ખુમારી શક્ય નથી.
સૌથી પહેલાં શરીરની જ વાત કરીએ. ‘શતં શરદ’ આશીર્વાદ પામેલ માનવી પણ અડધે આવ્યા પછી શારીરિક વિકાસ ગુમાવે છે. શરીરની ક્ષમતા ઘટે જ છે. આ હકિકત છે. શાહમૃગ વૃત્તિ રાખીને ઘડપણને નકારી ન શકાય. જીવનને અડધે રસ્ત્તે આવ્યા પછી મહિલા સંતાન પ્રાપ્તીની શક્તિ ગુમાવે છે. પુરુષના શુક્રાણુની સંખ્યા ઘટતી જાય છે. લગભગ ૩૦ વર્ષની ઉમ્મરની આસપાસ કલર પિગ્મેંટેશન (melanocytes) પ્રોડક્શન ધીમું પડી જાય. કાળા વાળ સફેદ થવા માંડે. આંખ અને કાનની શક્તિ ઘટવાની શરૂઆત થઈ જાય. લાંબુ જીવવા માટે પણ ઘરડા તો થવું જ પડે.
એક સમયે મેં ત્રીસ માઈલની સાઈકલ પર મુસાફરી કરી હતી. હવે સાઈકલ ચલાવી શકતો નથી. અભ્યાસ અને નોકરી સાઈકલ સવારી દ્વારા જ કરી હતી. તાપી અને નર્મદામાં તર્યો છું. હવે તરી શકતો નથી. પતંગ માટે ઢાળવાળા છાપરાઓ અને અગાસીમાં કૂદકા મારતો હતો. આજે ત્રણ ફૂટના સ્ટૂલપર ચઢતાં પણ બેલેંસ રહેતું નથી.
બસ પૌત્રીની કડવી વાત સ્વીકાર જ પડે. ગ્રાંડપાનું શરીર ચોક્કસપણે ઘરડું થયું છે. ડાયાબિટિસ સાથે ગાઢ મૈત્રી છે. એના અનેક (ગેર)ફાયદાનો આનંદ માણું છું જ છું. હાર્ટમાં ચારેક સ્ટેંટ છે. આખમાં ગ્લુકોમા, રેટિનોપેથી, કિડની અને આંતરડાઓ એનું સંગીત વગાડતાં જ રહે છે.
પણ એતો જલોટાના ભજન જેવા “તનકે તંબુરે તેરે” ની જ વાત છે. તનની વાત સામે મન તો હજુએ આંખવિચામણાં કરે છે. અત્યારમાં ઘરડા થઈ જવાય? શું કારની ચાવી છોકરાંઓને આપીને લાચાર થઈ જવાય? ના ભઈ ના. માત્ર ૮૨ વર્ષની ઉમ્મરમાં જ પરાવલંબી થઈ વાનું તો કેમ પોષાય? મેં હમણાં જ એડલ્ટ કોમ્યુનિટીમાં એક કોન્ડોમિનિયમ ખરીદ્યો છે. કોમ્યુનિટિમાંની વસ્તીમાં રહેતા માણસોની એવરેજ ઉમ્મર ૭૨ વર્ષની છે. ૯૦ વર્ષની ઉમ્મરના સ્ત્રી પુરુષો ડ્રાઈવ કરે છે. ગોલ્ફ રમે છે, ટેનિસ અને પુલ રમે છે. સ્વિમિંગ પૂલ, જીમનેસિયમ અને અનેક જાતની ક્લબના સભ્યો છે. બધા આનંદથી જીવ્યે જાય છે. આ બધાને જોયા જાણ્યા પછી મારું મન કહે છે કે હું હજુ ઘરડો નથી જ. ફેસબુક પર મારા ગુરુવર્ય જોષી સાહેબે નેવુ વટાવ્યા છે. તન મનથી સંપૂર્ણ રીતે સ્વસ્થ છે. મારા BRC Corp. Production Manager શ્રી મોદી સાહેબ પણ ફેસબુક અને અન્ય સોસિયલ મિડિયા પર એકટિવ છે. તન, મન અને ધનથી તંદુરસ્ત છે. ૯૦+ ના ઘણાં સ્વજનો અને વડિલમિત્રો પાછલા જીવનનો સંતોષ પૂર્વક આનંદ માણી રહ્યા છે. એઓ સૌ અનેક નાનેરા વૃદ્ધોને માટે પ્રેરણાસ્રોત છે. હું સ્વીકારું છું કે મારું શરીર બદલાયું છે, ચહેરો બદલાયો છે. અરે! છોકરાંઓ તો કહે છે કે સ્વભાવ પણ બદલાયો છે. ચતાં હું મનથી તંદુરસ્ત છું. મન વૃદ્ધ નથી થયું.
ઈશ્વરકૃપા છે. નીતિરીતિથી જીવ્યો છું. ઘનિક નથી પણ સંતાન, સમાજ કે સરકાર પાસે જીવન જીવવા માટે હાથ લાંબો કરવો પડે એમ નથી. આ મારી અંગત વાત છે.
આર્થિક ક્ષમતા વગરનું દીર્ઘાયુષ્ય શ્રાપ બની ન જાય તેની તકેદારી રાખવી ખુબ જ અગત્યની છે. સમાજ અને કૌટુંબિક માળખાઓ સતત બદલાતા રહે છે. માનવ જીવન સ્વલક્ષી,સ્વકેંદ્રિત બની ગયું છે. આધેડ ઉમ્મરમાં જ તમે સો વર્ષ જીવવાના છો. એ ધ્યાનમાં રાખીને આયોજન કરવું જરૂરી છે. સંતાન, સમાજ કે સરકારને માથે પડેલા ભિક્ષુક વૃદ્ધો હતાશા ડિપ્રેશનમાં રિબાય છે. અને એ ડિપ્રેશન ઈશ્વર પાસે મોતની માંગણી કરાવ્યા કરે છે. વૃદ્ધો આત્મહત્યા તરફ વળે છે.
હું અમેરિકામાં છું. પશ્ચિમના જગતના વૃદ્ધો કુટુંબપરાવલંબી નથી. કુટુંબ પાસે એમની કોઈ અપેક્ષા નથી. સંતાન કે સ્વજનો થોડુંક કરે તો પણ એ ખુબ મોટી વાત છે એમ વડિલો ગૌરવથી કહી શકે છે. ભારતના વૃદ્ધોની વાત જૂદી જ છે. વડીલોની કુટુંબ પાસે અપેક્ષાઓ વધતી જ જાય છે. કુટુંબીજનોની દિનપ્રતિદિન ઉપેક્ષા પણ વધતી જ જાય છે. અપેક્ષાઓ ન સંતોષાય એટલે ઘરડા મનોમન દુઃખી થતાં હોય છે. સમાજ ખુબ જ ઝડપથી બદલાતો જાય છે. સમય ઓળખીને આયોજન ન કરનાર ઘરડાઓ ની હતાશા – ડિપ્રેશનના કિસ્સા રોજબરોજ સાંભળવા મળે છે.
કેટલાયે વૃદ્ધો પાસે બધુ જ છે પણ એમની સાથે કોઈ વાત કરવા વાળું નથી. કોઈ એમની વાત સાંભળનાર નથી. એમને સામાજિક હૂફ જૉઇએ છે. એમને એમની એકની એક વાત સૌને કહેવી છે. એમના સુખ અને દુઃખની વાતો સાંભળનાર જોઈએ છે.
પોતાના ઘરમાં કોઈ વાત કરનાર નથી. મંદિરને ઓટલે કે ગામને ચોતરે કે પાનને ગલ્લે કોઈ તમારી વાત સાંભલવા નવરૂં નથી. પંચાવનથી પાંસઠના સમજુ આધેડ પરિસ્થિતિ સમજતા થયા છે. આરંભે શૂરા એવા શાણા માણસો ઘરડા માટે સપોર્ટ ગ્રૂપ યોજે છે. થોડો સમય સરસ કામ થાય પણ છે અને પછી ઠાપ્પ.
મારા સમવયસ્ક મિત્રો, વડિલોને એક પ્રાર્થના. આજે ઘરમાં બેઠા બેઠા પણ ધારો તો સેંકડા માનવ સાથે વાત કરી શકો છો. ગમે તે એક સોસિયલ મિડિયા પર પ્રવૃત્ત રહો. સેંકડો નહિ તો માત્ર આઠ દશ મિત્રો તો એવા મળશે જ જેને તમારી વાતો વાંચવી-સાંભળવી ગમશે.
સમયને ઓળખવાની જરુર છે. લાઈફ એક્ષ્પેક્ટંસી વર્ષો વર્ષ વધતી જાય છે. ઘડપણ તો આવવાનું જ છે. સો વર્ષનું આયુષ્ય મળે કે ન મળે પણ સો વર્ષ જીવવાનૂ આયોજન તો અત્યારથી કરવું જરૂરી છે. સો વર્ષ પછી તો તમે જીવીત હશો તો પણ તમને ખબર ન પડે કે તમે હયાત છો . તમને ખબર પણ ન પડે કે દુનિયામાં શું થઈ રહ્યું છે. તો જેટલું જીવો એટલું આનંદ્થી જીવો.
બીજા દિવસની વહેલી સવારે જિપ્સીને તેના કમાન્ડન્ટે બોલાવ્યો. તેમનો ચહેરો ઘેરી ચિંતામાં વ્યગ્ર થયેલો જણાયો.
“એક અતિ મહત્વની કામગિરી તમને સોંપું છું. આજે પરોઢિયે મને બ્રિગેડિયરનો ટેલીફોન આવ્યો. તેમણે જણાવ્યું કે ગઇ કાલે બુર્જ પર આપણા સૈનિકોએ હુમલો કરીને કબજો કર્યા બાદ મધરાતે મરાઠા લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીની કંપનીને relieve કરવા તેમની રિઝર્વ કંપની ગઇ હતી. તેમના કંપની કમાંડરે રિપોર્ટ આપ્યો કે બપોરના હુમલામાં BSFની બે પ્લૅટૂનોએ ભાગ લીધો હતો, તેમનો કોઇ પત્તો નથી. બ્રિગેડ કમાંડર તો ત્યાં સુધી બોલી ગયા કે તમારા પોલીસવાળા યા તો રણભૂમિ છોડી નાસી ગયા છે, નહીં તો દુશ્મને કરેલા કાઉન્ટર-ઍટેકમાં હથિયાર નાખી તેમને શરણે ગયા છે.
“બ્રિગેડિયરે કહેલા બન્ને scenario આપણી બટાલિયન માટે નામોશી લાવે તેમ છે. જ્યાં સુધી આ વાતની સત્યતા જાણવા ન મળે ત્યાં સુધી તેનો રિપોર્ટ આપણા BSFના ઉપરના હેડક્વાર્ટર્સમાં કર્યો નથી. તમને મહત્વનું કામ સોંપું છું. તમે જાતે જઇને તપાસ કરો કે અસલ હકીકત શું છે. આ ગુપ્ત કામગિરી છે તેથી તેની વાચ્યતા ક્યાંય ન થાય. તમારે એકલા જવાનું છે. સાથે એસ્કોર્ટ પણ નથી લઇ જવાનો. મારો ડ્રાઇવર જર્નૈલ સિંહ મારી જીપ સાથે તૈયાર છે. જર્નૈલ મારો અત્યંત વિશ્વાસુ સિપાહી છે. તે આની વાત કોઇને નહીં કરે.”
CO સાહેબની વાત સાંભળી હું હેબતાઇ ગયો. અમારા પ્લૅટુન કમાંડર અને સૈનિકો, જેમને યુદ્ધનો કશો અનુભવ નહોતો તેમ છતાં આટલું શૌર્ય દાખવીને દુશ્મન પર વિજય પ્રાપ્ત કર્યો હતો તેમના માટે ઉપર દર્શાવેલ આક્ષેપ ન કેવળ બેહૂદા હતા, મને તો તે અપમાનાસ્પદ લાગ્યા. હજી ગઇ કાલે જ હું એક એવા અભિયાનમાંથી પાછો આવ્યો હતો, જેમાં અમારા જવાનોએ કેવળ બહાદુરી નહીં, સમયસૂચકતા, ધૈર્ય અને અડગ દેશભક્તિ દાખવી દુશ્મના તોપખાના સામે દૃઢતાપૂર્વક ટકી રહેવાનું પરાક્રમ દાખવ્યું હતું. COને સૅલ્યૂટ કરી હું બહાર ગયો. જર્નૈલ સિંહ જીપ સાથે તૈયાર હતો.
બટાલિયન હેડક્વાર્ટર્સમાંથી નીકળીને પહેલાં મેં જર્નૈલસિંહને ડેલ્ટા કંપનીના ભિંડી ઔલખ નામના ગામની સીમમાં ધુસ્સી બંધની નજીક આવેલા હેડક્વાર્ટર્સમાં લઇ જવાનો હુકમ કર્યો. એક કલાકના પ્રવાસ બાદ અમે આ ઉજ્જડ થયેલા ગામમાં પહોંચ્યા. આનું એક કારણ હતું.
મિલિટરીના SOP (સ્ટાન્ડર્ડ ઑપરેટિંગ પ્રોસીજર) પ્રમાણે કોઇ પણ યુનિટ – બ્રિગેડ, બટાલિયન, કંપની અથવા પ્લૅટૂન દુશ્મનની રક્ષાપંક્તિ પર હુમલો કરી તેના પર કબજો કરી લે એટલે રાતના સમયે તેમના સ્થાને રિઝર્વમાં રાખેલ યુનિટને મોકલવામાં આવે છે. Attackમાં ભાગ લેનાર સૈનિકોને સારવાર, વિ. માટે હેડક્વાર્ટર્સમાં લઇ જવામાં આવે છે. તેથી મેં પ્રથમ કંપનીના મુખ્ય મથક પર જવાનો નિર્ણય લીધો. ભિંડી ઔલખ પહોંચ્યો ત્યારે કંપનીના જૈફ કમાંડર ઇન્સ્પેક્ટર કરણસિંહ – જેઓ એક અઠવાડિયા નાદ નિવૃત્ત થવાના હતા, તેમને મળ્યો. બુર્જની ઐતિહાસિક લડાઇ અને અભૂતપૂર્વ જીત મેળવ્યા બાદ અજીતસિંહ અને પ્રકાશચંદની પ્લૅટૂન્સ વિશે તેમને કોઇ ખબર મળી નહોતી. કરણસિંહ તેમની કંપનીના ટ્રકમાં બેઉ પ્લૅટૂનોના જવાનો માટે ભોજન, ચા – શિરામણ વિ. તૈયાર રાખી બેઠા હતા. તેમના ઇન્ફન્ટ્રી કમાંડર પાસેથી અમારા સૈનિકોના સ્થાન વિશે તેમને કશી માહિતી નહોતી મળી.
૧૯૭૧માં થયેલા યુદ્ધમાં BSFને પ્રથમ વાર પ્રત્યક્ષ યુદ્ધમાં મિલિટરીના ઑપરેશનલ કન્ટ્રોલ નીચે જવું પડ્યું હતું. તેથી યુદ્ધ માટે અતિ આવશ્યક ગણાતી સંચાર પદ્ધતિનો ઊંડો વિચાર કે નિયોજન કરાયું નહોતું. BSFના સંચાર ડાયરેક્ટર પંજાબ પોલીસના અધિકારી હતા. તેમણે પોલીસ કંટ્રોલ રૂમ જેવી વ્યવસ્થા કરી હતી ! મિલિટરી તરફથી પણ સંયુક્ત સંચાર પદ્ધતિ (coordinated communication system) નું કોઈ સંયોજન કરવામાં આવ્યું નહોતું. તેથી મિલિટરીના કમાંડ નીચેના અમારા જવાનો – જેમના વાયરલેસ સેટ બૅટરી વગર નકામા હતા અને તેથી તેઓ ન તો અમારી કંપની કે બટાલિયન સાથે કોઇ સંપર્ક રાખી શક્યા, ન તેમના ઑપરેશનલ કમાંડર સાથે !
કરણસિંહ દુ:ખી હતા. તેમના જવાનો માટે ભોજન તૈયાર હતું પણ ક્યાં પહોંચાડવું તેની માહિતી તેમને ક્યાંયથી મળતી નહોતી. મેં તેમને ત્યાં જ રોક્યા અને કહ્યું કે હું તપાસ કરીને તેમને માહિતી આપું ત્યાર બાદ યોગ્ય સ્થળે ભોજન મોકલે.
જર્નૈલ અને હું ઉતાવળે જ ત્યાંથી નીકળીને રણમેદાનમાં પહોંચ્યા.
ત્યાં મરાઠા લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીની કંપની મોરચાબંધી કરીને ડિફેન્સમા બેઠી હતી. કંપની કમાંડર મેજર તેજા નામના શીખ અફસર હતા. તેમના કહેવા પ્રમાણે રાતે જ્યારે તેમણે મેજર રણવીરસિંહની કંપની પાસેથી ચાર્જ લીધો ત્યારે તેમને BSFની બે પ્લૅટૂન વિશે ફક્ત એટલું કહેવામાં આવ્યું હતું કે બન્ને પ્લૅટૂનોએ બુર્જના યુદ્ધમાં મહત્વનું કામ કર્યું હતું, પણ ત્યાર બાદ તેમને ક્યાં deploy કરવામાં આવ્યા તેની કોઇ માહિતી આપવામાં આવી નહોતી.
તેજા પાસેથી નીકળી અમે તેમની સૌથી આગળની ખાઇ પર પહોંચ્યા, ત્યાં નાયબ સુબેદાર જાધવ હતા, મને મરાઠી આવડે તેથી તેમની સાથે વિગતથી વાત કરી. તેમણે કહ્યું, ‘સાહેબ. હું પૉઇન્ટ પ્લૅટૂન – (દુશ્મનને રોકનાર ભાલાની અણી સમાન પ્લૅટૂન)નો કમાંડર છું. મને મળેલા હુકમ અને briefing પ્રમાણે મારી સામેનો વિસ્તાર No Man’s Land છે. તેમાં દુશ્મને કઇ જગ્યાએ માઇન ગોઠવી છે, તેમના સિપાઇઓ ક્યાં મોરચા બાંધીને બેઠા છે તેની અમને કશી જાણ નથી. અમને defense માં જે કાર્યવાહી કરવાની હોય છે તે કરવાનો હુકમ છે.’ આનો અર્થ, સામેથી કોઇ આવે તો તેને દુશ્મન સમજી તેના પર ‘યોગ્ય’ કાર્યવાહી કરવાની !
હું પાછો મેજર તેજા પાસે ગયો. તેણે મેજર રણવીરસિંહની કંપનીને relieve કરી ત્યારે તેઓ તેમના સૈનિકો સાથે તેમના બટાલિયન હેડક્વાર્ટરમાં ગયા એવું જણાવ્યું.
અમારી સ્થિતિ ‘બાઇ, બાઇ ચાળણી, પેલે ઘેર જા’ જેવી હતી. તેજાની વાત સાંભળી અમે સીધા મરાઠા લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીના CO પાસે ગયા. તેમને BSF પ્રત્યે ખાસ પ્રેમભાવ નહોતો. તેમણે એટલું જ કહ્યું, “તમારી પ્લૅટૂનને રિલીવ કરવાની જવાબદારી તમારા કમાન્ડન્ટની છે, મારી નહીં.” મેં તેમને કહ્યું કે આ બન્ને પ્લૅટૂનો તેમના ઑપરેશનલ કમાંડ નીચે હતી તેથી આ વિશે અમને માહિતી મળી હોત તો…”
“મારી સાથે argue ના કર. મારે બ્રિગેડ હેડક્વાર્ટરમાં મિટિંગમાં જવાનું છે, કૅરી ઑન,” કહી મને રવાના કર્યો!
ત્યાંથી નીકળી એક વડલાના ઝાડ નીચે મેં જીપ રોકી. બે મિનિટ શાંતિથી વિચાર કર્યો અને એક ગંભિર નિર્ણય લીધો.
“જર્નેલ, જીપ સીધી મરાઠાઓના defence તરફ લઇ લે.”
ત્યાં પહોંચીને મેં મેજર તેજાને કહ્યું, “તેજા, હું No man’s landમાં તપાસ કરવા જઉં છું. જો ત્યાં દુશ્મન હોય અને અમે તેમના ગોળીબારમાં સપડાઇ જઇએ તો મને covering fire આપી બહાર નીકળવામાં મદદ કરી શકીશ?”
“મારે મારા COને પૂછવું પડશે,” કહી તેણે મારી સામે જ વાયરલેસ પર કર્નલ પોપટલાલ પાસે રજા માગી. જીવનમાં કદી ન ભુલી શકાય તેવા કર્નલના નિષ્ઠુર શબ્દો સાંભળવા મળ્યા. “You will not – repeat not – give any covering fire to that BSF man. Over and out.” છેલ્લા ત્રણ શબ્દોનો અર્થ : મારો હુકમ અહીં પૂરો થાય છે, અને આ બાબતમાં મારે આગળ કશું સાંભળવું નથી.
મેજર તેજાના ચહેરામાં મને ખરે જ નિરાશાનો આભાસ થયો. તે મને મદદ કરવા માગતો હતો, પણ તેના COએ કઇ ગણત્રીથી આવો હુકમ આપ્યો તે ખુદ ન સમજી શક્યો, ન હું. અમે એક જ સેનાના સૈનિકો હતા, અને એક જ અભિયાનમાં ખભા સાથે ખભો મેળવીને હજી ગઇ કાલે જ વિજયી થયા હતા. તેણે મને એટલું જ કહ્યું, ” હું ઘણો દિલગીર છું. મને સ્પષ્ટ હુકમ મળ્યો છે, નહીં તો…”
મેં તેનો આભાર માન્યો અને ત્યાંથી નીકળી ગયો. તેજાની અગ્રિમ પ્લૅટૂન પાસે પહોંચી મેં જીપ રોકી. જર્નૈલસિંહને ત્યાં રોકાવાનું કહી હું પગપાળો આખરી ટ્રેન્ચ પર ગયો. આગળ નો મૅન્સ લૅન્ડ હતો. ત્યાંથી પચિસે’ક ગજ આગળ જઇ સામેની જગ્યાનું નિરિક્ષણ કર્યું.
આ એ જગ્યા હતી જ્યાં ગઇ કાલે જબરું યુદ્ધ ખેલાયું હતું. ત્યાં ભયંકર સ્મશાન શાંતિ ફેલાયેલી હતી. મૃત્યુના ઓળા ચારે તરફ વેરાયા હતા. ધુસ્સી પરના યુકેલિપ્ટસના વૃક્ષોમાંથી વિંઝાતા વાયુમાંથી જાણે મૃત સૈનિકોના આત્માના નિ:શ્વાસ સંભળાતા હતા. લોક શાયર ઝવેરચંદ મેઘાણીએ ભૂચર મોરીના રણાંગણનું વર્ણન ‘ભૂત રુવે ભેંકાર’થી કર્યું હતું તેથી વધુ ‘ભેંકાર’ દૃશ્ય જોવા મળ્યું. આપણી ઇન્ફન્ટ્રીની છેલ્લી ટ્રેન્ચની આગળ લગભગ સો – દોઢસો ગજ સુધીની ધુસ્સી બંધમાં તૈયાર કરાયેલી ટ્રેન્ચમાં મૃત બલુચ સૈનિકોનાં શબ હજી ગઇ કાલના યુદ્ધની હાલતમાં પડ્યા હતા. કેટલાકના હાથમાં રાઇફલ હજી પણ અમારી તરફ તણાયેલી હતી. કેટલાય બંકર ઉદ્ધસ્ત હાલતમાં હતા અને તેમાંથી બળેલા દારૂ ગોળાની વિકૃત દુર્ગંધ ફેલાતી હતી. કેટલાક બંકરની છતની વળીઓમાંથી હજી ધૂમાડો નીકળતો હતો. ત્યાંથી થોડે દૂર જઇ આગળ નજર નાખી, પણ કશું નજરે પડતું નહોતું. આ No man’s land હતો.
અક્ષરશ:
જ્યાં માનવ ન હોય ત્યાં ભૂતાવળ સિવાય બીજું શું હોય? આ એવી ભૂમિ હતી જ્યાં જીવ સટોસટની લડાઇમાં બન્ને પક્ષના સૈનિકો અકાળે મૃત્યુ પામ્યા હતા. મરાઠા લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીના આઠ, અને બલૂચના (ટ્રેન્ચમાં મળી આવેલા ) ૨૮. અનેક સૈનિકો ઘાયલ થયા હતા. બલુચ સૈનિકોના આત્માઓ તેમના પાર્થિવ દેહની આસપાસ જ ભટકતા હતા કે વીરગતિ મેળવ્યા બાદ પરમાત્માના શરણે પહોંચી ગયા હતા – કશું વર્તાતું નહોતું. અંગ્રેજીમાં કહેવાય છે તેમ આખો વિસ્તાર eerie – ભયાનક, અપાર્થિવ અને અનૈસર્ગિક જેવા હિમ-શીત અને ભીષણ ઉગ્ર-ઉષ્ણ એવા વિચિત્ર વાતાવરણથી ભરેલો જણાતો હતો. શિયાળો છે તેનો અનુભવ વચ્ચે જ આવતા બરફ જેવા અદૃશ્ય આત્માઓના નિ:શ્વાસ કહો કે ઠંડા વાયુનું ઝાપટું, તેનાથી થતો હતો. મારી પાછળના ભાગમાં વીર મરાઠાઓની આખરી ટુકડી હતી. સામેના ખાલી થયેલા no man’s landમાં મૃત સૈનિકોથી ભરેલી ટ્રેન્ચ અને બંકર. તેમના ઉપરથી ગયેલી આપણી ટૅંકના પાટાઓનાં નિશાન તથા ખાલી કારતુસના ઢગલા, ટૅંકે છોડેલા શેલ (ગોળાઓ)નાં અને તેમની ઉપર દુશ્મનોની RCL ગનનાં પિત્તળનાં ખાલી શેલ ઠેર ઠેર પડ્યા હતા.
આ નો -મૅન્સ લૅન્ડમાં ઉભો હતો એકલો જિપ્સી. તેની પાસે હતી કેવળ નાનકડી પિસ્તોલ, જેની મૅગેઝીનમાં કેવળ 9 ગોળીઓ હતી. તેની સાથે જવા માટે કોઇ પેટ્રોલ પાર્ટી નહોતી. નહોતો કોઇ કવરિંગ ફાયરનો આધાર. તેણે સામેના વિસ્તાર તરફ નજર નાખી. પાછળ ધુસ્સી બંધમાં બંકર બાંધીને રક્ષાપંક્તિમાં તૈયાર હાલતમાં બેઠેલા આપણી સેનાના જવાન જોયા. તેમના સુબેદાર સાહેબ અપલક નજરે તેની તરફ જોઇ રહ્યા હતા. સામે હતું વેરાન રણમેદાન.
એક પ્રશ્ન પૂછી શકું?
જિપ્સીની જગ્યાએ આપ ખડા છો એવો વિચાર કરો અને કહો કે આ પરિસ્થિતિમાં આપ શું કરશો?
ગયા અંકમાં આપે જિપ્સીની કામગિરી અંગેના citation માં સંક્ષિપ્ત વિગતો વાંચી. પહેલી આવૃત્તિમાં તેનું પૂર્ણ વિવરણ આપવામાં આવેલ. આજના યુગમાં fast foodની જેમ સઘળું ટૂંકમાં પસંદ કરાય છે, તેથી 4-5 ડિસેમ્બરની રાતનો અવિસ્મરણીય પ્રસંગ બની ગયો તેની વાત કહીશ.
રાતે ચોકી પર કબજો મેળવી લીધા બાદ અમે અમારા સૈનિકોને તેમની ટ્રેન્ચ અને બંકરમાં તહેનાત કર્યા. પહેલા ચક્કરમાં ઠાકુરસાહેબ અને મેં દરેક જવાનને તેની જવાબદારીનો વિસ્તાર અને તેમાં કોઇ પ્રવેશે તો કઈ કાર્યવાહી કરવી તે સમજાવ્યું. ત્યાર પછી અમે કમાંડ પોસ્ટ સ્થાપી ત્યાં સામેવાળા તરફથી અમારી પોસ્ટ પર બૉમ્બાર્ડમેન્ટ શરૂ થયું. અમે બન્ને જણા આ તોપમારામાં પણ દરેક જવાનના બંકરમાં જઇને સૌને હિંમત આપવાા જતા હતા. આવી જ રીતે એક બંકરમાંથી નીકળી અમે બીજા બંકર તરફ જઇ રહ્યા હતા, ત્યાં…
અચાનક કોઇ અદૃષ્ટ શક્તિ મારા કાનમાં જોર શોરથી કહી રહી હતી, “ભય! ચત્તો પડ!”
મેં આજ્ઞા માની અને ઠાકુર સાહેબનો હાથ પકડીને હુકમ કર્યો, “Down!” અમે બન્ને જમીન પર drill પ્રમાણે ચત્તાપાટ પડીને ફાયરિંગ પોઝિશન લઈએ તે પહેલાં અમે પડ્યા હતા તે જગ્યાથી પચાસે’ક ફિટની ઉંચાઇ પરથી પાકિસ્તાન ઍરફોર્સનું વિમાન ઉડતું ગયું અને ૧૦૦૦ રતલનો બૉમ્બ છોડતું ગયું. અમે જ્યાં ભોંય ભેગા પડ્યા, ત્યાંથી કેવળ વીસે’ક ફિટ દૂર, બંધની માટીની દિવાલ પર આ બૉમ્બ પડ્યો. જાણે ૪૦૦-૫૦૦ વૉૉટ્સનો દિવો ઝબકીને બુઝાઇ જાય તેવો ચમકારો થયો અને સાથે ભિષણ ધડાકો અને અમારા શરીરથી કોઇ ત્રણ – ચાર ફિટની ઉંચાઇ પરથી સનનન કરતી બૉમ્બની કરચો વિંઝાતી ગઇ. અમારી ચોકીની વચ્ચે બે – ત્રણ ઉંચા પૉપ્લરનાં વૃક્ષ હતા, તેમાના બે વૃક્ષોની ડાળીઓ કપાઇ ગઇ. જે સ્થળે બૉમ્બ પડ્યો હતો ત્યાં ઊંડો ખાડો થઇ ગયો અને તેમાંથી ઉડેલી ધૂળમાં અમે બન્ને ઢંકાઇ ગયા.
આખી ચોકીમાં સનસનાટી ફેલાઇ ગઇ. જવાનો તેમના બંકરમાંથી બહાર નીકળ્યા – જોવા માટે કે તેમના કંપની અને પ્લૅટૂન કમાંડર્સ સુરક્ષિત હતા કે કેમ. અમારા કાનમાં બહેરાશ આવી ગઇ હતી. જવાન શું બોલી રહ્યા હતા તે અમે સાંભળી શકતા નહોતા. અમે કપડાં ખંખેરતાં ઉભા થયા અને અમને સહીસલામત જોઈ તેમણે રાહતનો શ્વાસ લીધો અને બંકરોમાં પાછા ગયા.
પરોઢિયું થવા આવ્યું હતું. અમને સામેવાળાની ચોકી તરફ જતી ટૅંકનો અવાજ સંભળાયો. સુબેદાર સાહેબ પાસે વાયરલેસ સેટ હતો, તેના વડે તેમણે તેમના બટાલિયન કમાંડરને જાણ કરી. અમને તરત જવાબ મળ્યો કે તેઓ Anti-tank હથિયાર સાથે કૂમક મોકલી રહ્યા છે,
સૂર્યના પ્રથમ કિરણો થતાં ઇન્ફન્ટ્રીની એક કંપની આવી પહોંચી. અમને relieve કરી અમારા સ્થાનની સુરક્ષા પંક્તિમાં તે ગોઠવાઇ ગયા. ઠાકુરસાહેબને તેમની પ્લૅટૂન સાથે કંપની હેડક્વાર્ટર્સમાં મોકલી હું બટાલિયનમાં પહોંચ્યો. ત્યાં અમારા CO અને સેકન્ડ-ઇન કમાંડ યાદવ સાહેબ ચિંતામગ્ન હાલતમાં બેઠા હતા. આગલા દિવસની સવારથી હું ગયો હતો ત્યારથી તેમને મારા વિશે કોઇ સમાચાર નહોતા. અંતે રાતના સમયે ઇન્ફન્ટ્રીના કર્નલ તરફથી મોકલાયેલા sitrep પરથી તેમને જાણવા મળ્યું હતું કે હું માઝી મેવાઁના જવાનો સાથે બહેણીયાઁ પોસ્ટ પર જવા નીકળ્યો હતો. આગળની કોઇ હકીકત તેમની પાસે નહોતી. CO મને ભેટી પડ્યા. ફક્ત એટલું જ કહ્યું, “Thank God, you came back alive from that suicide mission. તને કશું થયું હોત તો મિસેસ નરેન્દ્રને કહેવા માટે અમારી પાસે શબ્દો ન હોત. તેમની ક્ષમા માગવાની પણ શક્તિ ન હોત…” વિ.વિ.
અમારા માટે સંતોષની એક જ લાગણી હતી. જે કામ અમે હાથમાં લીધું હતું તે અમારા જવાનો પૂરૂં કરી શક્યા. અફસર એક નિમિત્ત માત્ર હોય છે.
મને કોઇએ પૂછ્યું હતું : આ સમગ્ર અભિયાનમાં તારા મનમાં કોઇ ભય, પ્રીતિ, ચિંતા – એવી કોઇ લાગણી થઇ હતી ? તે સમયે મારી પાસે કોઇ જવાબ નહોતો. વર્ષો બાદ સાંઇ મકરંદનાં પુસ્તક – ‘ચિદાનંદા’ અને ‘ચિરંતના’ વાંચ્યા બાદ સમજાયું કે ગુરૂ ગોરક્ષનાથે સમજાવેલ અમનસ્ક યોગ શું હોય છે. પરમાત્માના ધ્યાનમાં કે ફરજની ભાવનામાં મન એટલું એકાગ્ર થાય છે, કે મન કામ કરવાનું બંધ કરે છે. કોઇ વિચાર ઉદ્ભવતા નથી. અમારા સૌના – સઘળા સૈનિકોને કદાચ આ અમનસ્કભાવ થયો હોય તે શક્ય છે. કોઇના મનમાં ડરની ભાવના સ્પર્શ પણ નહોતી કરી શકી – જે પ્રાણીમાત્રમાં ભુખ, નિદ્રા, મૈથુનની જેમ primitive હોય છે. માનવમાં વિચાર શક્તિ, શ્રદ્ધા, ભક્તિ જેવા વિશેષ ભાવ હોય છે. કદાચ પરમાત્મા પરની અપૂર્વ શ્રદ્ધા અને ભક્તિએ દેશ કાર્યમાં મન લગાવીને કામ કરનારા અમારા જેવા લાખો સૈનિકોના મનમાં આ ભાવના કેળવી હશે એવું લાગે છે. રૅશનાલિસ્ટો કદાચ આ વાત સાથે સંમત ન થાય તે શક્ય છે!
***
6 ડિસેમ્બર ૧૯૭૧. એક અભૂતપૂર્વ બનાવ બની ગયો. ભારતીય સેના – અને ખાસ તો BSFના ઇતિહાસમાં આવું ભાગ્યેજ બન્યું હતું.
અગાઉની પોસ્ટમાં બુર્જ પોસ્ટની વાત કહી હતી, જ્યાં અમારા સબ ઇન્સપેક્ટર મહેરસિંહ શહીદ થયા હતા. આ પોસ્ટ પર પાકિસ્તાનનો કબજો થયો હતો. તે સમયે ભારતીય સેનાને તેમની આગળની યોજનાનો અંદાજ નહોતો. બુર્જ પોસ્ટ પર કબજો કર્યા બાદ તેમણે રિઝર્વમાં રાખેલી તાજા દમની 43 Baluch Regimentને રિઝર્વમાંથી બોલાવી બુર્જ પોસ્ટને અડીને આવેલી ધુસ્સી બંધ પરના 200 મિટરના વિસ્તારમાં બંકર બાંધીને Firm Base બનાવ્યું હતું. ફર્મ બેઝ એટલે એવું સુરક્ષિત સ્થાન જ્યાં સૈન્યના જુદા જુદા અંગ (ઇન્ફન્ટ્રી, આર્ટિલરી વિ.) એકઠા થાય છે, જ્યાંથી તેઓ આગલા અભિયાનની તૈયારી કરે.
પાકિસ્તાનની સેનાએ આપણી ભૂમિ પર ‘ફર્મ બેઝ’ બનાવ્યું હતું તે કઇ રણનીતિ અનુસાર, તેનો અમને જરા જેટલો અંદેશો નહોતો. રણનીતિ અને તેના આયોજનમાં કેટલીક વાર એવી ગંભીર ક્ષતિઓ રહી જાય છે, જેના પરિણામ રાષ્ટ્ર માટે અત્યંત ઘાતક નીવડી શકે છે. કોઇ કોઇ વાર એક વ્યક્તિનું નેતૃત્વ તેને આધિન હોય તે સેનામાં એવું શુરાતન પ્રેરે છે, કે તેમના શૌર્યને કારણે કાં તો દેશનો ઇતિહાસ બદલાઇ જાય છે, અથવા દેશ પરનું સંકટ ટળી જાય છે.
6 December 1971ના દિવસે આવો પ્રસંગ બની ગયો.
અગાઉ જણાવ્યા પ્રમાણે 4 Decemberની રાતે સામેની સેનાએ આપણી બુર્જ પોસ્ટ પર હુમલો કરીને તે કબજે કરી હતી. આ હુમલામાં તેમના ઘણા સૈનિકો કામ આવ્યા હતા અને ઘાયલ થયા હતા. બીજા દિવસની વહેલી સવારે તેમને relieve કરવા તાજા દમના સૈનિકોની બટાલિયન આવી હતી. તેમણે કેવળ બુર્જ ચોકી પર રક્ષાપંક્તિ બનાવવાને બદલે ધુસ્સી બંધ પર ફર્મ બેઝ બનાવ્યો હતો. ત્યાંથી લગભગ 300-400 મિટર પર આપણી મરાઠા લાઈટ ઇન્ફન્ટ્રીની 15મી બટાલિયનના મેજર રણવીર સિંહના કમાંડ નીચે એક કંપની, BSFના S.I. અજીતસિંહ તથા SI પ્રકાશ ચંદના કમાંડ હેઠળ અમારી Delta કંપનીની બે પ્લૅટૂન્સ ડીફેન્સમાં તૈયાર હતી. સાથે હતી 66 Armoured Regimentની ત્રણ ટૅંક્સ, જેના કમાંડર હતા લેફ્ટેનન્ટ એ. એસ. ચીમા અને આર્ટિલરીના FOO (ફૉર્વર્ડ ઑબ્ઝર્વેશન ઑફિસર) કેપ્ટન ચેરિયન. કૂલ 150 થી 200 જેટલા જવાન.
અંગ્રેજીમાં એક શબ્દ છે : Cocky. અર્થ છે, પોતાની સાચી કે ખોટી બહાદુરીના ઘમંડમાં ચકચૂર વ્યક્તિનો દંભ. ધુસ્સી બંધ પર કબજો કરી બેઠેલા 43 Baluch બટાલિયનના સૈનિકોના મનમાં આવી જ કોઇ મદાંધ ભાવના આવી હતી. કેવળ ૨૦ સૈનિકોથી રક્ષિત નાનકડી ચોકી પર તેમના ૨૦૦ સૈનિકોએ હુમલો કરી તે કબજે કરી હતી તેમાં કોઇ ધાડ મારી હતી કે કેમ, તેના અભિમાનમાં તેઓ બપોરના ભોજન બાદ ધુસ્સી બંધ પર ભાંગડા નૃત્ય કરવા લાગ્યા હતા. આપણા સૈનિકો તેમને જોઇ શકતા હતા. તેવી જ રીતે પાકિસ્તાની સૈનિકો આપણા સૈનિકોને. આપણા સૈનિકોની ખિલ્લી ઉડાવવા તેઓ ભાંગડા સાથે બોલી (રમુજી ગીત) ગાતા હતા.
અમારા SI. અજીત સિંહ શીખ સૈનિક હતા. તેમના પંજાબમાં પરદેશી સેના આવી આપણી સેનાની ટિખળ કરે તે સહન ન થયું. તેમણે SI પ્રકાશચંદ સાથે મસલત કરી અને બન્ને મેજર પાસે પહોંચ્યા, “સર, આ તો હદ થઇ ગઇ. આ લોકોને ઠેકાણે લાવવા જોઇએ. આપણી પાસે તમારી વિશ્વવિખ્યાત ગણાતી મરાઠા લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીની કંપની છે. સરદાર ચીમા સરની ટૅંક્સ છે. અમારી BSF તૈયાર છે. આપ કહો તો ચાર્જ કરીએ, દુશ્મન ગાફેલ છે. હથિયાર બંકરમાં રાખી ધુસ્સી પર ભાંગડામાં મશગુલ છે. બસ હુકમ કરો. મારા જવાન તૈયાર છે.”
મેજર રણવીરસિંહ પણ દુશ્મનના આ પ્રદર્શનથી ગુસ્સે થયા હતા. તેમણે લેફ્ટેનન્ટ ચીમાને બોલાવ્યા અને કહ્યું, “મેં surprise attack કરવાનો નિર્ણય લીધો છે. તારી ટ્રૂપ (ત્રણ ટૅંક્સનું જુથ) સાથે અમને સપોર્ટ આપે તો ઠીક નહીં તો અમે તો જઇએ છીએ.”
ચીમાએ તેના સ્ક્વૉડ્રન કમાંડર સાથે વાત કરીને રજા મેળવી. મેજર રણવીરે તેમની કંપનીને સાબદી કરી, સૌને ચાર્જ (દુશ્મન પર ધસી જવા) માટે લાઇનબંધ થવાનો હુકમ કર્યો. BSFના જવાન તૈયાર હતા.
43 Baluchના જવાન હજી તેમના નાચમાં મશગુલ હતા, ત્યાં તેમના પર ચીમાની ટૅંકના ગોળા પડવા લાગ્યા. ટૅંક પરની coaxially mounted મશિનગનોએ તેમનો મારો શરૂ કર્યો. સામાન્ય રીતે હુમલો રાતના સમયે કે પરોઢિયે થતો હોય છે, અને ચાર્જ દુશ્મનની રક્ષાપંક્તિથી સો’એક મિટર પરથી થાય. તેને બદલે ભારતીય સેનાના આ impromptu attack એ યુદ્ધની રણનીતિના સઘળા નિયમો બાજુએ મૂકી બપોરના સમયે, સામી છાતીએ ૪૦૦ ગજના અંતરેથી આ હુમલો કર્યો હતો!
અહીં એક આશ્ચર્યજનક વાત થઇ. મરાઠા લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીનો યુદ્ધનાદ છે, “છત્રપતિ શિવાજી મહારાજકી જય, હર હર મહાદેવ”. BSFની ટુકડીઓમાં અજીતસિંહની ટુકડીએ ગર્જના કરી, “બોલે સો નિહાલ, સત્ શ્રી અકાલ” અને પ્રકાશચંદના સૈનિકોમાં હરિયાણા અને કેરળના જવાન હતા, તેમણે ત્રાડ પાડી, “ભારત માતાકી જય”. આમ ત્રણ જુદા જુદા યુદ્ધ નિનાદ અને ટૅંક્સના ધસારાથી દુશ્મન હેબતાઇ ગયો. તેમને લાગ્યું તેમના પર એક બ્રિગેડ હુમલો કરી રહી છે.
ધુસ્સી બંધ પર દુશ્મનની ત્રણ કંપનીઓ હતી. તેમાંની બે કંપનીઓ તેમના બંકરમાં જ હતી, કેટલાક સૈનિકો આરામ કરતા હતા પણ બાકીના સર્વે તૈયાર હાલતમાં હતા. તેમણે તરત આપણી ધસી જતી સેના પર મશિનગન અને રાઇફલની ગોળીઓનો વરસાદ વરસાવ્યો. સૌથી આગળ હતી BSFની અજીતસિંહની પ્લૅટૂન. મોખરે અજીતસિંહ. તેમણે જોયું કે દુશ્મનની એક મશિનગન આપણા સૈનિકો પર ઘાતક ફાયર કરી રહી હતી. તેઓ સીધા તેના બંકર પર ચઢી ગયા, અને ડાબા હાથેથી ગનનું લાલચોળ નાળચું પકડીને બહાર ખેંચ્યું, બીજા હાથમાં ગ્રેનેડ હતી, તેની પિન દાંતમાં પકડીને ખેંચી કાઢી અને બંકરમાં ફેંકી. બંકરમાંના ચાર સૈનિકો માર્યા ગયા. અજીતસિંહનો હાથ બળી ગયો હતો તે બીજા દિવસે મેં જાતે જોયું. (તેની વાત આગળ જતાં!)
અજિતસિંહ
બીજી તરફ મરાઠા લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીના લાન્સનાયક પાંડુરંગ સાળુંકેએ જોયું કે એક RCL (રિકૉઇલલેસ ગન) લેફ્ટેનન્ટ ચીમાની ટૅંક પર નિશાન સાધી રહી હતી. તેઓ તેના પર ધસી ગયા અને RCLના નાળચાને પકડી ઉપરની તરફ ધકેલ્યું જેથી તેનો ગોળો અદ્ધર વૃક્ષ તરફ ગયો. RCLની સાથે દુશ્મનની LMG હતી, તેનો મારો પાંડુરંગની છાતી પર થયો અને ઢળી પડયા, પણ લેફ્ટેનન્ટ ચીમા અને તેમની ટૅંક બચી ગઇ અને દુશ્મન પર ફરી વળી. પ્રકાશચંદ દુશ્મનના flank પર અને મેજર રણવીર સિંહ દુશ્મનના કમાંડ પોસ્ટ પર ધસી ગયા અને તે કબજે કરી લીધા. આ કાર્યવાહીમાં રણવીરસિંહ બુરી રીતે જખમી થયા, પણ પોતાનું સ્થાન છોડ્યું નહી. પ્રકાશચંદના ડાબા હાથમાં ગોળી વાગી, પણ દુશ્મનના મોરચા પર કબજો કરવામાં સફળ થયા.
અચાનક થયેલા હુમલામાં દુશ્મન બને એટલું લડ્યા, પણ વીર ભારતીય સેના સામે ટકી ન શક્યા. તેઓ મોરચા છોડીને પીછેહઠ કરી ગયા તે છેક રાવિ પાર. 43 Baluchના મેજર શેખનો ટોપ તથા તેમનો નકશો અમારે હાથ લાગ્યો.
આ હુમલાની કોઇ પૂર્વ નિર્ધારિત યોજના નહોતી. બટાલિયનના CO કર્નલ સચદેવ પણ આવું કંઇ થશે તેની કલ્પના કરી શક્યા નહીં. આ પૂરી રીતે unplanned attack હતો અને તે સફળ થયો.
લાન્સનાયક પાંડુરંગ સાળુંકે અને મેજર રણવીરસિંહ
તેમાં સ્વ. લાન્સ નાયક પાંડુરંગ સાળુંકેને મહાવીર ચક્ર, મેજર રણવીરસિંહ, SI અજીતસિંહ અને લેફ્ટેનન્ટ ચીમાને વીર ચક્ર, તથા અમારા SI પ્રકાશ ચંદ અને હવાલદાર ચંદ્રપ્રકાશને President’s Police & Fire Services Medal for Gallantry એનાયત થયા.
જિપ્સીને તથા તેના સાથીઓને મળેલા ચંદ્રકના અર્પણનો વિધિ. છબિની જમણી બાજુએ કતારમાં છે હવાલદાર ચંદ્રપ્રકાશ અને SI પ્રકાશચંદ. ચંદ્રક પહેરાવે છે BSFના પ્રથમ ડાયરેક્ટર જનરલ પદ્મવિભુષણ KF Rustamji
તમરાંઓના ચિત્કાર સમા સમૂહગાનને પણ ભેદીને આવતો આછા કડાકા-સમો અવાજ સાંભળ્યો – જે હતો લાઇટ મશિનગનનો ઘોડો ચઢાવવાનો અવાજ – ‘ખટાક – ખટાક’. હું જે સ્થળે ખડો હતો ત્યાંથી કોઈ પંદર – વીસ ફિટ નજીકથી. ઘનઘોર અંધારામાં, સરકંડાના જંગલમાં આવેલી કેડીની આજુબાજુમાં આઠ-દસ ફિટ ઉંચા ઘાસમાં આ LMG ક્યાં છુપાયેલી હતી, તેનો ઘોડો ચઢાવનાર કોણ હતો, દોસ્ત કે ધુશ્મન – કશી ભાળ નહોતી પડતી. હું એકદમ થંભી ગયો. આ એવી સ્થિતિ હતી કે LMG ધારક જવાનની આંગળીનું ઘોડા પરનું દબાણ એક વાળના તાંતણા જેટલું વધે કે ત્રણ સેકંડમાં ૨૮ ગોળીઓ વછૂટે. અમે એટલા નજીક હતા કે તેના પહેલા પ્રહારમાં જ આ પગદંડીમાં એક લાઇનમાં ચાલી રહેલા મારી પંક્તિમાંના જિપ્સી સમેત આઠ દસ જવાન તત્કાળ મૃત્યુ પામે.
અવાજ પરથી તરત ખ્યાલ આવ્યો હતો કે LMGની પાછળનો સૈનિક અમને જોઇ શકતો હતો. બે-ત્રણ સેકંડ બાદ પરમાત્માના આશિર્વાદ સમા શબ્દ સંભળાયા,”થમ, કૌન આતા હૈ?”
આ અમારી સેનાનું ચૅલેન્જ વાક્ય હતું!
અમારી drill પ્રમાણે મેં તરત જવાબ આપ્યો, “દોસ્ત”.
“દોસ્ત, હાથ ઉપર. પહેચાન કે લિયે આગે બઢો. અકેલે.”
હું આગળ વધ્યો અને LMGની નળીથી ત્રણ ફિટ દૂર હતો, ત્યાં હળવેથી બોલાયેલો હુકમ સાંભળ્યો. “થમ. રૅંક નામ ઔર રેજિમેન્ટકી પહેચાન દો.”
આ સમય એવો હતો કે મારી પાસે કે મારી સામેની ટુકડી પાસે તે રાતનો પાસવર્ડ નહોતો જેના કારણે સામેના જવાને આ સવાલ પૂછ્યો મેં જવાબ આપતાં જ LMGનો ઘોડો ઉતારવાનો અવાજ સાંભળ્યો અને મારી સામે નારાયણની જેમ અવતરિત થયા સબ ઇન્સ્પેક્ટર કરમ ચંદ. આ ડોગરા રાજપુત old soldierને હું ઠાકુરસા’બ કહીને બોલાવતો.
સબ ઇન્સ્પેક્ટર કરમચંદ President’s Police & Fire Services Medal For Gallantry વિજેતા.
“સાબ, અમને આશા નહોતી કે આજ રાતના અંધારામાં આપ જાતે અહીં આવશો. સવારે અમને શોધવા કોઇ આવશે એવી ઉમેદ હતી.” હું તેમને ભેટી પડ્યો. ઠાકુર સાહેબ પોતે LMG ધારકની પાસે જમીન પર લેટીને અમને ચૅલેન્જ કરી રહ્યા હતા. ટ્રેનિંગના પાકા, અનુભવી, ઓછાબોલા અને શાંત સ્વાભાવના. તેમના કારણે અમે જીવી ગયા. કારણ કહીશ.
બે દિવસ પહેલાં જ ઉપર જણાવેલા કર્નલની બટાલિયનની એક પેટ્રોલ માર્ગ ભુલીને તેમની જ બટાલિયનની અન્ય કંપનીની રક્ષાપંક્તિના વિસ્તારમાં ગઇ હતી. ત્યાં LMG વાળો જવાન નવો રિક્રૂટ હતો. રાતના સમયે તેની સામે અચાનક આવેલી ટુકડીને જોતાં તેણે ચૅલેન્જ કર્યા વગર ઘોડો દબાવ્યો હતો અને તેની જ રેજીમેન્ટના ચાર જવાન તે જ ક્ષણે, એ જ જગ્યાએ ઢળી પડ્યા હતા. મિલિટરીમાં આને friendly fire કહે છે. આ ફેર છે સખત ટ્રેનિંગ અને તેના પાલનમાં. આગળ જે થયું તેનું વર્ણન જિપ્સી કરે, તેના કરતાં ભારત સરકારના ગૅઝેટ નોટિફિકેશન જોવા વિનંતી. બહેણીયાઁ ચોકીમાં દુશ્મન બેઠો હતો. જે કાર્યવાહી થઇ તેમાં ઠાકુર સાહેબ તથા મારા તે અભિયાનના સેકન્ડ-ઇન-કમાંડ, નાયક તુલસીરામને જિપ્સીની જેવા જ President’s Police & Fire Services Medal એનાયત થયા હતા.
આ અભિયાનમાં એક રમુજી વાત બની ગઇ. જતાં પહેલાં અમારૂં સામૈયું કરનાર તેમના બંકરમાં હુક્કો છોડી ગયા હતા!
Anonymous
પ્રવીણ શાસ્ત્રી અને મિત્રોની વિવિધ વાતો 
